Эрткен чылдыӊ декабрь айныӊ тѳнчүзүнде КУР-нуӊ Ухань хоорайга тывылган коронавирус деп хамчыктыг аарыг бо хүннерде делегейниӊ бүгү чурттарында дыргыны-биле тарап, хүннүӊ-не муӊ-муӊ кижилер ук халдавыр аарыгга таваржып, аараан кижиниӊ ниити саны барык ийи сая чеде берген коргунчуг медээ кижи-тѳрелгетенни аажок дувүредип турар.
Кожавыс Моолга бо айыылдыг аарыгныӊ талазы-биле кандыг байдалда турарын, аӊаа удур кандыг хемчеглерни ап чорудуп турарын номчукчуларывыска кысказы-биле таныштырарын оралдаштывыс.
Моол күрүне КУР-биле 4370 км девискээр-биле кызыгаарлажып турар. Делегейниӊ кадык камгалал албан чериниӊ санааны-биле Моол күрүне халдавырлыг аарыг нептереп, тараарынга эӊ-не айыылдыг чурттарныӊ санынче кирген турган. Ынчалза-даа, ук албан чериниң бо хүннерде медеглеп турары-биле алырга, Моол эң-не шалыпкын болгаш шыңгыы хемчеглерни ап турары-биле халдавырлыг аарыгга удур камгалал талазы-биле тускай, онзагайланган күрүне болуп турар. КУР-ныӊ девискээринге бо хамчык аарыг эрткен чылдыӊ тѳнчүзүнде ѳѳскүп үнери билек үе чидирбейн, январь айныӊ 6-ныӊ хүнүнден эгелеп, ниити чуртка онза байдалды чарлаан турган.
Моолда бо хүнде коронавирус халдавырлыг аарыгдан аараан кижиниӊ саны 30 четкен. Март айныӊ 2-де Моолдуӊ девискээринде уран деп казымал байлак казып турар Моол биле Францияныӊ каттышкан компаниязыныӊ менеджери, францус хамааты ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде бодунуӊ чуртундан дажыглап эккелгени-биле март 10-да баштайгы аарыг кижи кылдыр Моолдуӊ девискээринге тодараттынган.
Делегейде хүнден хүнче халдавырлыг аарыг улам нептереп, ѳске күрүнелер боттарыныӊ хамаатыларын дажыглап эккээр тускай самолеттарны ужудуп эгелээн. Моолдуӊ Чазаа бо талазы-биле дарый шиитпирни хүлээп алган соонда, даштыкы чурттарда ѳѳренип, ажылдап турар моол хамаатыларны чуртунче эккээр ажылдарны чорутканыныӊ түӊнелинде, Сеул – Улан-Батор, Берлин – Москва – Улан-Батор, Истанбул – Улан-Батор авиарейстерден база чер орук-биле Россиядан удаа-дараа тускай рейстерни кылган. Бо хүнде даштыкы чурттарда ниитизи-биле 144.000 моол хамааты ѳѳренип, ажылдап чурттап турар болгаш оларныӊ 1500 хире моол хамаатылар тускай рейстер-биле чуртунче чанып келген. Даштыкыдан чуртунче келген моол хамаатылардан ниити 30 халдавырлыг шинчи-демдек илереттинген. Аарыг улусту Халдавырлыг аарыглар эмнээр талазы-биле тѳп эмнелгеде аӊгылай чыттырып, тускай эмнээшкинни чорудуп турар. Халдавырлыг аарыгга 27 моол хамааты, 1 францус, 2 турк хамааты таварышкан. Үстүнде 30 таварылгадан 5 кижини үзе эмнээш, эмчиден үндүр бижээн. Тускай хыналда черинге тускайлаан 2171 кижиге эмчи хыналдазын эрттирип турар. 14-21 хонук дургузунда хыналдага турган 1075 хамаатыны үндүр бижээн.
Хамчыктыг аарыгны чурт иштинге таратпазы-биле, Моолдуң Чазаа, Онза байдалдар талазы-биле тургустунган Күрүне комиссиязы, удуртур черлер дараазында шиитпир, хемчеглерни хүлээп алган:
– Кижи бүрүзү камгалал маскаларны албан кедер. Маска чок кижини хөй-ниити черлеринче болгаш хоорайныӊ транспорттарынче киирбейн турар. Тургускан чурумну сагывайн турар улусту 150.000 тугриктиӊ акша торгаалын онаап турар.
– Банк, садыг, аптека черлеринге кижи бүрүзүнүӊ аразында харылзажыр хемчээлин 1,5-2 метрге тургускан.
– Камгалал маскаларның өртээн чоннуң садып алыр шыдал-быразынга таарыштыр доктааткан. Камгалал маскаларныӊ өртээн өстүрген аптека, садыгларны шыӊгыы торгаап турар. Маска даараар бүдүрүлгелерниӊ күрүнеге тѳлээр ужурлуг шупту үндүрүглеринден хостаан. Өске-даа чиик бүдүрүлгелер, фабрикаларны чонну маска-биле хандырар, немей даараарынче кыйгырып турар.
– Школачыларның болгаш студентилерниң өөредилгезиниң онлайн-кичээлдер хевиринче шилчиткеш, күрүнениӊ 12 телеканалынга үлеп берген. Олар бир хүнде ийи-үш шак дургузунда кичээлди чорудуп турар. Апрель 14-те Онза байдалдар талазы-биле тургусту4нган комиссияныӊ шиитпири-биле чурттуӊ бүгү ѳѳредилгезин сентябрь 1-ге чедир сонгаарлаткан. Доозукчу класстарныӊ болгаш диплом камгалаар студентилерниӊ шылгалдаларын онлайн хевирге чорударыныӊ бүгү аргаларын ѳѳренип кѳрүп турар. Чылдыӊ-на чазын эрттирер 1-ги классчылар, уруглар садынче ѳѳренип кирер чаштарныӊ бүрүткелин август айныӊ 2-ги чартыынче чылдырган.
– Хүннүӊ 11 шакта Моолдуӊ бүгү телеканалдар дамчыштыр Кадык камгалал яамызыныӊ, Халдавырлар аарыглар эмнээр эмнелгениӊ, Онза байдалдар яамызыныӊ тѳлээлери, Делегейниӊ кадык камгалал албан чериниӊ Моолда тѳлээзи коронавирустуӊ делегейде болгаш чуртта ниити байдалыныӊ дугайында медээлерни дамчыдып, хамчыктыг аарыгдан канчаар камгалаар талазы-биле арга-сүмелерни берип турар.
– Аъш-чем садыглары болгаш аптекалардан аңгыда, шупту ачы-дуза чедирер садыг төптери хагдынган. Аъш-чем садыгларында эзиртир суксун аймаан садарын шыӊгыы хораан. Садыглар чүгле дүнекиниӊ 22.00 шакка чедир ажылдаар чурумну тургускан.
– Чурттуӊ иштинде хѳй-ниити чыглыр бар, ресторан, фитнес-клуб, хүрээ-хииттер, театр, кинотеатр, барааннар садыглар, культура, спортчу хемчеглер чорудар албан черлерни хагган. Хагдынган садыг ээлеринге, садыг шѳлү хѳлезилеп турар саарлыкчыларга аренда, үндүрүглер төлээрин 50-100 хуу чиигеткен.
– Шупту албан черлерниӊ, кудумчулар девискээрин тускай арыглаар бүдүмел-биле дериттинген техникалар-биле чаштырып, арыглап турар. Моолдуӊ теледамчыдылгалар таварыштыр коронавирус аарыгныӊ дугайында, арыг-силигни үргүлчү сагыырын, ылаӊгыя, чонну 2 шак болгаш холун, арны-бажын эки саваӊнап чуурун, бот-боттарыныӊ аразынга хол тудуп мендилешпезин, кижилер аразында тускай хемчээлди тударын суртаалдап, кудумчуларга сагылга-чурум талазы-биле тускай саазыннарны үлеп берип турар.
– Чазак-чагырганың талазындан чонга салган негелдерни күүсетпээн хуу кижилерге, албан черлерге администравтивтиг херек оттуруп, тускай көрдүнген торгаалды онаап турар.
– Чурттуӊ иштинге онза байдалды апрель 30-ге чедир чарлаан. Тускай мергежилдиглерниӊ баш бурунгаар санаашкыны-биле май, июнь айларда коронавирус аарыгныӊ катап ѳѳскүп болурунуӊ барымдаазы улуг деп санап турары-биле тодаргай хуусаада онза байдалдар хуусаазын катап узадырын бо хүннерде ѳѳренип турар.
Коронавирус деп хамчык аарыгныӊ салдары-биле делегейниӊ бүгү-ле чурттарында экономиктиг байдал улам дорайтап, нарыыдап турар. Шак ындыг нарын-берге байдал бо хүннерде кожавыс Моолду оюп эртпейн турарын тускай мергежилдиглер демдеглеп турар. Чылдыӊ бирги чартыында даштыкы садыг харылзааларныӊ ажыл-чорудулгазы, ылаӊгыя экспорт, импорт барааннарныӊ кѳргүзүглери турупканы-биле күрүнениӊ бюджединге кирер ужурлуг орулгалар үзүктелген. Күрүнениӊ бюджединден хандырар ужурлуг аӊгы-аӊгы салбырларныӊ акшаландырыышкыны үзүктелип эгелээн. Халдавырны ѳѳскүдүп таратпазы-биле кожа-хелбээ чурттар-биле күрүне кызыгаары хагдынганы-биле импорттуг аъш-чем барааннарныӊ хандырылгазы үш катап эвээжээн. Ооӊ мурунда чылдарда таваржып турган бергедээшкиннерни санаваска, макро экономика деӊнелинде тыптып келген ѳскерлиишкиннер, инвестиция, акшаландырыышкынныӊ чедимче чок байдалы бичии, ортумак бизнес тѳлээлеринге нарын байдалды тургузуп, ажылдакчыларыныӊ шалыӊ тѳлевирин тѳлээр харык чокталып турары-биле, ажылдакчыларыныӊ санын кызырар ужурга таваржып турар.
Экономиктиг берге байдалды ажып эртери-биле Моолдуӊ Чазаа тускай хемчеглерни ап эгелээн. Тодаргайлаарга, чоннуӊ банкыларда чээлилериниӊ үндезин тѳлевири биле хѳѳзүн 6 ай соӊгаарладып, оларга дузаламчы кылдыр 5.1 триллион тугрикти немей үндүрүп турар. Бо чылдыӊ апрель 1-ден октябрь 1-ге чедир үлетпүр, бүдүрүлгелерниӊ социал камгалал дадывыр акшазын, шалыӊ дадывырын 100 хууга чиигеткен. Малчыннарга, кѳдээ ажыл-агый адырынга 3% чиигелделиг 3 млрд. тугрикти аӊгылап берген. Уруглар бүрүзүнүӊ ай санында алыр пособие акшазынга 10 муӊ тугрикти немей үндүрүп берген. Апрель 15-тен эгелеп кывар-чаар чүүл ѳртээн 1 литрде 300-400 тугрикке чедир чиигедип эгелээр. Чылдыӊ баштайгы 3 айныӊ байдалы-биле алырга, чурттуӊ бюджет чидирии 150 триллион тугрик чедип турар. Бо нарын берге байдалдан уштунары-биле Азияныӊ хѳгжүлде банкызындан 200 сая, Делегейниӊ валюта фондузундан 100 сая, Делегей чергелиг банкыдан 60 сая америк долларныӊ чиигелделиг чээлизин чугаалажып турар. Март 22-де Моолдуӊ кадык камгалал адырынга чогуур дериг-херекселдерни садып, чаартыры-биле Делегейниӊ банкызындан 2.2. сая долларныӊ дузазын алган. Коронавируска удур дүн-хүн чокка ажылдап турар эмчи, сестра бүрүзүнге 1 сая тугриктиӊ дузаламчы акшазын үлеп берген. Халдавырлыг аарыгдан кижиниӊ амы-тыны, кадыкшылы, айыыл чок чоруун камгалаар харыысалгалыг мурнуку одуругда ажылдап турар эмчилер, шагдаалар, онза байдалдар ажылдакчыларныӊ ипотека чээлизиниӊ хуузун чогуур деӊнелге бадырар хемчеглерни Чазак деӊнелинде чугаалажып турар.
Ѳзү кара ѳлүмнүг аарыгга удур чаӊгыс демниг туржуру-биле Моолдуӊ хууда сайгарлыкчылар, ат-алдарлыг мѳгелер, ыраажылар, бүдүрүлгелер, даштыкыда чурттап турар моол хамаатылар, пенсионерлер, школачылар боттарыныӊ сеткилиниӊ демин кадып, акша-тѳгерик, ѳске-даа чүүлдер-биле дуза кадар акцияны эгелээн.
Сѳѳлгү хүннерде чурттакчы чоннуӊ аразында маска кетпес чорук, аай-дедир аргыжылгазы, орук шимчээшкини чоорту улгадып турарын ѳѳренип кѳргеш, апрель 12-ден эгелеп катап дарый шыӊгыы хемчеглерни ап, аргыжылгаларны кызыгаарлап эгелээн.
Делегейниӊ Кадык камгалал албан чериниӊ дыӊнатканы-биле, Моол күрүнеде бо ѳлүмнүг аарыг чүгле ѳскээртен дажыгланып келген 30 таварылгдадан ѳске ѳѳскүп үнмейн турарыныӊ кол чылдагааны аарыгдан баш удур камгаланыр, сагыыр ужурлуг чурумнарны шыӊгыы сагып, арыг-силигни чогуур деӊнелге тудуп турарында деп онзалап демдеглеп турар.
Моолда чурттап турар хан-тѳрел тываларда амдыызында бо халдавырлыг аарыгныӊ шинчи-демдектери илереттинмээн.
Хүндүлүг тыва чонувус! Делегейни хѳме алган бо хайлыг аарыгдан кижи бүрүзү камгаланып, чазак-чагыргавыстыӊ үндүрген доктаал-саавырын, эмчилерниӊ сүмелерин хажык чокка сагып, арыг-силигни эки тудуп, ал-бодувустуӊ, ажы-тѳлүвүстүӊ, чоок улузувустуӊ кадыы, чаагай чоруу дээш бир демниг болуулуӊар! Демнигде күштүг бис!
Моол сайттарда медээлерге даянып очулдурган Б. Баярсайхан
