https://www.high-endrolex.com/22

БИЛДИНГИР КҮРҮНЕ АЖЫЛДАКЧЫЗЫ. А.К. Канзайның юбилейинге уткуштур

2019 чылдың 5 айның 19-та билдингир күрүне, нам ажылдакчызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Алдын-оол Каңгаевич Канзай мугур 80 хар оюн демдеглээр.

Алдын-оол Каңгаевич Эрзин кожууннуң Мөрен сумузунга хөй ажы-төлдүг Каңгаа Дүгерович биле Сая Лүдүповнаның өг-бүлезинге төрүттүнген. Ол адазының ажыл-ишчи изин истеп, «ада көрбээнин оглу көөр» дээни ышкаш, нам, хөй-ниитиниң ажылдарындан аңгы, эртемге сундугуп кирген.

А.К. Канзай 1959 чылдың Эрзин ортумак школазының он класс дооскан баштайгы доозукчуларының бирээзи. Ол-ла чылын Кызылдың башкы дээди сургуулунга ѳѳренип киргеш, дооскан соонда, Эрзинниң Бай-Даг, Тес-Хемниң Ак-Эрик школаларынга башкылаар, удуртур ажылдарынга ажылдаан. Улаштыр эр кижиниӊ ыдыктыг хүлээлгезин Москвада шериг кезээнге эрттирген. Ынчан Алдын-оол Каңгаевич Коммунистиг намның чиңгине кежигүнү кылдыр кирип, комсомол болгаш намның конференцияларынга каш удаа делегат кылдыр соңгуттурган.

1964 чылда Алдын-оол Каңгаевич комсомол шугумунче колдап ажылдап, кыска хуусаа иштинде инструктордан обкомнуң 2-ги секретарынга чедир үре-түңделдиг ажылдаан. Улаштыр эртем-билиин бедидип, баштайында СЭКП ТК-ның чанында намның Дээди школазын бот өөредилге-биле дооскаш, улаштыр СЭКП ТК-ның Хөй-ниити эртемнериниң академиязының аспирантуразынга өөренгеш, 1975 чылда «Национал айтырыгның ленинчи теориязын СЭКП-ниң чогаадыкчы ёзу-биле сайзыратканы» деп темага диссертацияны чедиишкинниг камгалап, тѳѳгү эртемнериниӊ кандидады эртем чергезин чедип алган.

Чанып келген соонда, нам ажылынче шилчип, обком СЭКП-ниң харыысалгалыг албан-дужаалдарынга бүгү күжүн берип, уйгу-дыжын харамнанмайн, бедик эртем-билиин, удуртукчу салым-чаяанын көргүзүп, тѳрээн Тывазыныӊ хѳгжүлдезинге бодунуӊ үлүг-хуузун киирип, ак сеткилдиг, шынчы сеткили-биле бараан болуп, ажылдаан.

Алдын-оол Кангаевич 1990 чылдар эгезинде башкы мергежилинче катап эглип кээп, Башкылар билии бедидер институтка эртем талазы-биле директорнуң оралакчызы албан-дужаалга ажылдап тургаш, «ТР-ның национал школазынга өөредилгениң утказын чаартырының кол угланыышыны» деп төлевилелди ажылдап кылган.

Амыдыралчы байлак дуржулгазын ажыглап, «ТЭС» аттыг тыва-моол каттышкан үлетпүр-садыг компанияны эгезинден тургусчуп, Тывага баштайгы дүк болбаазыдар фабриканы ажыглалче кииреринге бодунуң үлүг-хуузун киириштиргеннерниӊ бирээзи болур. Чуп болбаазыраткан хой дүгүн Германияже экспортулап, Черногорск, Улан-Удэ хоорайларныӊ фабрикаларынга дужаар ажылды билдилиг башкарып турган.

1997 чылда ТР-да Россия Федерациязының федерация болгаш үндезин чоннар херээниң талазы-биле яамыга башкарыкчы ажылдакчы албан-дужаалга ажылдап тургаш, ТР-ның Күрүнениң национал политиказының кол угланыышкының ажылдап кылгаш, ук тѳлевилелди Чазак хуралынга бадылаткан.

А.К. Канзай 2009 чылда эртем оруун уламчылап, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунга улуг эртем ажылдакчызы болуп ажылдап кирген. Ол институттуң чорутканы эртем талазы-биле улуг тѳлевилелдеринге идепкейлиг киришкен. Ол дээрге, төөгү эртемнериниң доктору, Россияның социал эртемнер академиязының чиңгине кежигүнү, Тыва АССР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, Тываның дыл, чогаал, төөгү эртем-шинчилел институдун хөй чылдарда удуртуп чораан Ю.Л. Аранчынның хууда архивинден «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп бижимелди тыпкаш, ону ном кылдыр белеткежип, 2011 чылда чырыкче үндүреринге киришкен. Номнуӊ эге сөзүн ф.э.д. К.А. Бичелдей биле т.э.к. А.К. Канзай бижээннер.

2010 чылда чаа ажыттынган моол шинчилелдер секторунга дѳрт хире чыл ажылдап турар үезинде Тываныӊ гуманитарлыг шинчилелдер инстидуду  биле Моолдуӊ Эртем Академиязының (МЭА) Тѳѳгү институдунуӊ аразында чардынган дугуржулгазын боттандырары-биле, 2011 чылдыӊ июнь айда Эрзин кожууннуӊ Эрзин, Нарын, Мѳрен сумуларның девискээринге тыва, моол дылдыг чоннуӊ тѳѳгүзүн, аас чогаалын, культуразын, этнографиязын база чугаазыныӊ онзагайларын чыыр тыва-моол каттышкан баштайгы экспедициязыныӊ кежигүнү болуп киришкен. Экспедицияныӊ түӊнелинде, тыва-моол авторларныӊ бирээзи болуп, «Эрзин чонунуӊ салгал дамчаан культуразыныӊ девискээр аайы-биле онзагайлары»» (2018) аттыг номну чырыкче белеткеп үндүреринге идепкейлиг киришкен.

А.К. Канзай моол шинчилелдер секторунуӊ ажылдакчылары-биле кады кожа-хелбээ тыва биле моол чоннарныӊ аразында найыралчы харылзааларын, социал-экономиктиг хѳгжүлдезин, кады-ажылдажылгазын кѳргүскен «Тыва биле Моол: эрткен болгаш амгы үези. 1921-1990 чч.» деп номну белеткежиринге улуг үлүг-хуузун киириштирген.

Урянхай крайның Орус империяның хайгааралыныңадаанга кирген дугайында архив документилерин Москваныӊ болгаш Тываның архивтеринден дилеп тывар ажылдарга киржип, ооң түңнелинде «Россияның Урянхай крайны хайгааралга алган дугайында шыгжамырлар бижимелдериниң чыындызы. Төөгүлүг болуушкуннуң 100 чылынга» (Кызыл, 2014) деп номнуң тургузукчуларыныӊ бирээзи Алдын-оол Каңгаевич болган.

Ол-ла чылын «Херечиниң демдеглелдери» (Кызыл, 2014) деп атты бодунуң аңгы-аңгы чылдарда бижээн ажылдарын чыггаш, ном кылдыр белеткеп, чырыкче үндүрген.

МЭА-ның Төөгү институду биле Тываның гуманитарлыг институдунуң катай белеткээн «Тываның төөгүзүнге хамааржыр шыгжамырлар бижимелдериниң чыындызының» 3-кү (1921-1944) болгаш 4-кү томнарны (1944-1991) тургузарынга киржип, архивтерде кадагалаттынып турар тѳѳгүлүг документилерни ылавылап тывар ажылга бодунуң эгээртинмес үлүг-хуузун киириштирген.

База ол ышкаш «Тываның төөгүзүнүң» 3 томунга (Новосибирск, 2016) киржип, политиктиг шаажылалдар, национал политика, нам болгаш хөй-ниити нам организациялары, ССРЭ-ниң буступ дүжүп турар үеде Тываның байдалын дугайында болгаш өске-даа нарын айтырыгларны чырыдып бижээн.

Көскү күрүне ажылдакчызы, Тываны хөй чылдарда удуртуп чораан, улустуң чогаалчызы С.К.-Х. Токага (1901-1973) тураскааткан «Тываның кайгамчыктыг кижилери» деп сериялыг номга ол улуг күженниишкинниг киржип, 3 эгелерни бижээн автор болур.

Институтка ажылдап турган үеде Алдын-оол Каңгаевич бедик негелделиг, ханы билиглиг, аныяк эртем ажылдакчыларыныӊ дагдыныкчызы, мерген угаанныг, ак сеткилдиг, кылган ажылын эчизинге чедирер бүдүжү-биле коллективтиң хүндүткелин чаалап алган.

Алдын-оол Каңгаевичиниң амыдыралында хөй-ниитиниң ажылы көскү черни ээлеп турар. Ол Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң бешки биле алдыгы чыыштарының депутадынга, совет-моол найырал ниитилелиниң Тывада салбырының баштаар чериниң даргазынга, ТР-ның Үндезин хоойлу комиссиязының кежигүнүнге (1993), ТР-ның Улуг Хуралының төлээлекчилер палатазының депутадынга (2007) удаа-дараа соңгуттурган. Ол ышкаш ТР-ның хөй улустарның ассамблеязының чөвүлелин баштап, РФ-ның Коммунистиг намның республикада комитедин он чыл иштинде үзүк чок удуртуп келген.

Хөй чылдарда ак сеткилдиг, үре-түңнелдиг ажыл-чорудулгазы дээш, А.К. Канзай ССРЭ-ниң «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» (1970, 1981), Моолдуң «Моолдуң улусчу хувискаалының 50 чыл ою» (1971), «Моолдуң улусчу хувискаалының 60 чыл ою» (1981), ТР-ның «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» (2008) медальдары-биле база Моолдуӊ Найырал Ордени-биле (2015) шаңнаттырып, «ТР-ның алдарлыг ажылдакчызы» (1999) деп хүндүлүг атка тѳлептиг болган.

Алдын-оол Каңгаевич аас-кежиктиг ада, кырган-ача: уруу Айлана Москвага эмчи инстидудун дооскаш, өг-бүлези-биле ында ажылдап, чурттап турар. Оглу Аймир Свердловскиниң юридиктиг инстидунун дооскан. Амгы үеде Федералдыг шүүгү чериниң судьязы бооп ажылдап турар. Алдын-оол Каңгаевич төрелдери, кудалары, катаатары, эш-өөрү-биле быжыг найыралдыг, эп-чөптүг эдержип, оларга дуза-дөмек болуп чурттап чоруур.

Хүндүлүг Алдын-оол Каңгаевичиниӊ кайгамчыктыг юбилейин таварыштыр коллегавыска, ѳгбевиске изиг байырны чедирбишаан, ал бодунга болгаш чоок кижилерниге каң дег кадыкшылды, узун назынны, аас-кежикти, хѳй-хѳй чогаадыкчы чедиишкиннерни, тура сорукту, чаагай чолду күзедивис!

А.А. Самдан

Б. Баярсайхан

 

Поделиться ссылкой:

Leave a Reply