2020 чылдың февраль 20-ниң хүнүнде Кызыл хоорайның № 2 ортумак школазының 8-ки классчылары биле эртем ажылдакчылары ужурашкан. Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң Дыл шинчилээр бөлүүнүң эртем ажылдакчылары филология эртемнериниң кандидады, башкарыкчы эртем ажылдакчызы Серен Полина Сергеевна биле аныяк эртем ажылдакчызы Салчак А.К. оларга аалдап четкеннер. Ужуражылга школаның эртем талазы-биле директорнуң оралакчызы Елена Мөңгүновна Солагай, класс башкызы Сай-Суу Алексеевна Куулар оларның удуртулгазы-биле эрткен.
Ужуражылганы февраль 21 – Бүгү делегейниң төрээн дылдар хүнүн демдеглээн байырлалга тураскааткан. Ол ышкаш Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду бо чылын 75 харлаан оюн демдеглеп эрттирер деп турар онзагай чыл дээрзин демдеглевишаан, тыва дыл бөлүүнүң төөгүзун дес-дараалаштыр тургускан слайд-көргүзүгнү ажыглап тургаш Салчак А.К. таныштырган.
Тыва дылдың словарьларын, “Моолда тываларның ёзу-чаңчылдары” деп сериязы-биле, В. Серен биле кады тургусканы “Хылбык дойлаал” деп номнарын Полина Сергеевна Серен уругларга таныштырган. Ол ышкаш №2 школага бодунуң өөренип турганының дугайында солун сактыышкыннарлыг ажык чугаазы солун болган.
№ 2 школаның өөреникчизи Олчана Ондар Антон Үержааның “Ие дылым”деп шүлүүн аянныг номчааны ужуражылганы улам каастаан.
Ужуражылганың төнчүзүнде филология эртемнериниң доктору, РАЕН болгаш РАСН-ның Академиги, Тываның Күрүне Университединиң хүндүлүг профессору К.А.Бичелдейниң “Тыва дылга Даңгыраан” Салчак А.К. өөреникчилерге аянныг номчуп таныштырган соонда, өөреникчилер Дангыракты шупту деңге эдерти чугаалааны онзагай болган.
Эртем ажылдакчызы Салчак А. К баш бурунгаар белеткеп алганы анкетаны
өөреникчилерге үлеп берген. Анкеталарга 21 өөреникчи бижимел-биле харыылап, төрээн дылынга боттарының хамаарылгазын, үзел-бодалын илереткеннер. Айтырыгларга ниитизи-биле мынчаар харыылааннар.
- “Тыва дылынга ынак сен бе?” деп айтырыгга:
“ийе” – 9 харыы бар;
“ийе, ынак мен”- 7 харыы бар;
“ийе, дыка ынак мен” – 3 харыы бар;
Бир өөреникчи: “Төрээн дылымга, төрээн ием ышкаш, ынак мен, камнаар мен!” – деп харыылааны онзагай, чаптанчыг болган.
Бо айтырыгга харыыны база бир өөреникчи мындыг одуруглар-биле бижээни тывынгыр болган:
“Тыва дылым, ынак-тыр мен!
Тыва дылым, ховар-дыр сен!
Тыва дылым чуртталгамның хөрзүнү сен!
Тыва дылым, чалгын-чакпам болуп чор сен.”
- ”Тыва дылдың келир үези кандыг деп бодаар сен?” деп айтырыгга шупту бир-деңге: “Сайзыраар, хөгжүүр, чаа сөстер немежир” деп харыылааннар.
- “Силерниң ажы-төлдериңер, оларның ажы-төлү кандыг дылга чугаалажыр деп бодаар силер?” – деп айтырыгга:
тыва дылга -10 харыы;
тыва, орус дылдарга – 7 харыы;
тыва, орус, англи дылдарга – 3 харыы;
кандыг-даа дылга чугаалажыр, а тыва дылды арыг билир ужурлуг! – деп бир харыы бар болганынга чоргаарландывыс.
Өөреникчилерниң мындыг чаптанчыг харыыларын номчуп танышкаш, төрээн тыва дылывыстың келир үези бүзүрелдиг холда деп түңнел кылдывыс.
Келген аалчыларны өөреникчилер биле башкылары эптиг-эвилең уткуп ап, аажок сонуургал-биле дыңнап, четтиргенин катап-катап илередип турган. Ужуражылга үре-түңнелдиг, байырланчыг байдалга эрткен.
Бо хүннерде дакпыр-дакпыр байырлалдар болуп турары – биле,
Тыва эртемниң үндезилекчизи – Төрээн Институдувустуң коллективинге 75 чыл оюн таварыштыр, Шагаа таварыштыр, Ада-Чурттуң камгалакчыларының Хүнүн таварыштыр Изиг байыр чедирип, чаа-чаа ажыдыышкыннарны күзедивис!
Дыл шинчилээр бөлүктүң
эртем ажылдакчызы Салчак А.К.
