Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң (дараазында домактарга – институт деп айтыр) аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчылары: педагогика эртемнериниң кандидады, башкарыкчы эртем ажылдакчызы, секторнуң эргелекчизи, «Ачыты Кезер-Мерген» деп маадырлыг эпостуң шинчилекчизи М.Б. Кунгаа; филология эртемнериниң кандидады, башкарыкчы эртем ажылдакчызы, тыва бурун чугааларның (мифологияның), тыва чогаалдың сураглыг шинчилекчизи З.Б. Самдан; тыва тывызыктарның чыындызын тургускан, оларны чыып, шинчилеп чоруур А.Т. Дугаржап база
аныяк эртем ажылдакчызы А.В. Хомушку тыва аас чогаалының кайгамчыктыг байлак үүжезиниң база бир эдилекчизи – тоолчу Салчак Шынарапович Чанзанның төрүттүнгенинден бээр 125 чыл болган оюн демдеглээн «Бай-Талда тоол байырлалы» деп хемчегни эрттиргеннер.
Ук хемчег институттуң Эртем чөвүлелиниң хүлээп алганы 2017 чылдың планында бадылаттынганы ёзугаар тоолчунуң төрээн чурту – Бай-Тайганың Бай-Тал сумузунга май 12-де болуп эрткен.
Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң тыва чоннуң өлүм чок аас чогаалының шинчилекчилери эртемденнерни Бай-Тал суурнуң «Николай Конгар» аттыг школазының өөреникчилери, тыва тоол маадырлары – койгунактарның, дилгижек-оолдарның овур-хевирлерин, дүрзүлерин өттүндүр кетингилээн база школаның директору Маадыр-оол Владимирович Салчак баштаан башкылар, тыва национал хептерин кедип шиметтинген, оларга хүндүткелин сөңнеп туруп уткуп алганнар.
Чаа чыл – Шагаа үнүп келгениниң соонда эртемденнер биле бай-талчылар чаларап келген Дагаа чылында бир дугаар ужуражып турар болгаш оларның-биле чолукшуп, чаагай тыва чаңчылды сагывышаан, амыр-мендизин айтырып мендилешкеннер.
Школаның директору аалдап келген эртем ажылдакчыларын Тойлу Салчак Сюрюнович аттыг ук өөредилге чериниң музейинче чалаан. Тоолчу өгбе – Салчак Шынараповичиниң ажы-төлү, салгалдарының дугайында солун болгаш делгереңгей чүүлдү аалчыларга тоолчунуң уруунуң уруу, Республиканың школа-интернады “Тываның кадет корпузунуң” директору Анна Салчаковна Ооржак төөгүп берген.
Тыва чаңчыл ёзугаар, таныжып менди солушканының соон дарый, аалчы кижини дөрже чалап, аяк-шай, аъш-чем дээжизи-биле хүндүткээр. Хүндүткелдиң шайын чооглаанының соонда, эртемденнерни сумунуң культура одаанче чалаан. Суурнуң чурттакчылары, өөреникчилер, сураглыг тоолчу өгбезиниң дугайында солун чүүлдерни мага-хандыр болгаш соксаал чокка дыңнаарынга белен болу берген культура одаанда шыгырт долдур олургулапкан манап турганнар.
«Бай-Талда тоол байырлалының» байырымныг бажын Бай-Тал сумузунуң баштыңы, тоолчу Чанзанның уруунун оглу – Борбак-оол Салчакович Конгар ажытканының соон дарый, тоолчунуң салгалдарының амгы үеде эң улуу болур Мара Машпалдыровна Монгуш өгбезиниң дугайында чылыг сактыышкынны чугаалаан.
Салчак Чанзан тоолчунуң ажы-төлүнден амгы үеде чаңгыс кижи – ооң оглу Владимир Салчакович Чанзан арткан болуп турар. Кадыының байдалы-биле байырлалче ол кээп шыдаваза-даа, ачазының дугайында сактыышкынны, байыр чедириишкинин видеобижидилге таварыштыр чыылганнарга сонуургаткан. Бай-Тал сумузунуң хоочун чурттакчызы Бараат Иргит тоолчу өгбениң тоол ыдар аянын дыңнаанын амгы салгалдарга бадыткап, Салчак Чанзанның тоолдарындан үзүндүлерни алганыр аян-биле ытканы көрүкчүлерниң сонуургалын оттурган.
Институттуң аас чогаал секторунуң эргелекчизи М.Б. Кунгаа «Бай-Талда тоол байырлалынга» киржип келген чонга институттуң баштаар чериниң, ооң коллективиниң мурнундан изиг байырны чедирип, моон-даа соңгаар эртем-шинчилел ажылының талазы-биле кады ажылдаарынга беленин даңгыраглап, тыва эртемденнерниң чаа үндүрген номнарын школаның ном саңынга (библиотеказынга) белек кылдыр сөңнээн.
Эртем ажылдакчызы А.Т. Дугаржаптың «Чанзан Салчак Шынараповичиниң намдары, тоолдары болгаш тоолдаар аяны» деп аттыг илеткели дыңнакчыларны сонуургаткан.
Башкарыкчы эртем ажылдакчызы З.Б. Самдан тыва тоолдуң тывылганының дугайында бурун чугааны видеобижидилге дузазы-биле чыылганнарга көргүзүп тайылбырлап бергенинге дыңнакчылар мага-ханганнар.
Байыр чедириишкиннери, сактыышкыннар адакталган соонда, тыва тоолдарның сюжетеринге тургускан сценажыткан көргүзүглерге болгаш тоол ыдарынга мөөрейлер эгелээн.
Мөөрейлерниң үнелекчи бөлүүнүң (жюриниң) даргазынга М.Б. Кунгаа, кежигүннеринге: З.Б. Самдан, педагогика эртемнериниң кандидады, национал школа хөгжүдер институттуң этнопедагогика лабораториязының эргелекчизи Галина Донгаковна Сундуй болгаш тоолчунуң салгалдарындан Анна Салчаковна Ооржак томуйлатканнар.
Сценажыткан көргүзүглер мөөрейинге киржирин күзээннерниң саны арбын болган. Сумунуң культура одааның ажылдакчылары «Мегечи Балаң-Сеңги» деп тоол-биле киришкен. «Николай Конгар» аттыг школаның башкылары «Тос оолдуг Доктагана кадай» деп тоолду бир дем-биле ойнааннар. «Салгал» биле «Дарыя Намзырай» аттыг уруглар садтарының коллективтери Салчак Чанзан тоолчунуң «Өскүс-оол» биле «Кажар койгун» деп тоолдарын тус-тузунда ойнааш, көрүкчүлер биле шииткекчилерниң (жюри) диңмиттиг адыш часкаашкыннарын чаалап алганнар. «Бай-Тал» аттыг күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези «Алды алышкы» деп тоолду, суму чагыргазының ажылдакчылары «Хам бөрү биле шинчээчи бөрү» деп шиилерни ойнааннар.
Сценажыткан көргүзүг бүрүзү кайгамчыктыг солун болгаш уран-чогаадыкчы болган. Ынчалза-даа, мөөрейниң чурумун ёзугаар тиилекчилерни тодарадыры чугула болгай. Мөөрейниң түңнелинде, бирги черни «Салгал» аттыг уруглар садының коллективи чаалап алган. Ийиги черге «Дарыя Намзырай» аттыг уруглар садының коллективи, үшкү черге школаның башкылары төлептиг болганнар.
Тоол ыдарынга мөөрейниң киржикчилерин оларның назы-харын барымдаалап, улуг улус болгаш школачылар деп ийи бөлүкке чарган. Мөөрейге кайы-даа бөлүктен 3-3 – ниитизи-биле 6 тоол ыдыкчылары киришкеннер. Тоол ыдыкчыларының хөй кезии тоолун игил, дошпулуур-биле үдеп туруп тоолдааннар.
Улуг улус аразынга бирги черни Сиома Докпак «Өскүс-оол» деп тоолду ыткаш чаалап алган.
Киржикчилерниң санындан Сергей Иргит «Ашак болгаш алдын кушкаш», база Вячеслав Байков «Өскүс-оол» деп тоолдарны тус-тузунда ыткаш, ийиги, үшкү черлерни алганнар.
Школачылар аразындан Айбес Чүлдүм-оол игил-биле үдевишаан, «Тыва дугайында тоолду» ыткаш, тиилеп үнген. Ийиги черни «Түмен хоор чылгылыг Түмегелдей ашак» деп тоолду ыткан Меңгилең Ёнзак чаалап алган. Яна Делгер «Чеди иелиг Чес-Мыйыс» деп тоолду ыткаш, үшкү черни ээлээн.
Сценажыткан тоолдар ойнаар, тоол ыдар база чурук чуруур мөөрейниң тиилекчилери болгаш шаңналдыг черлер алган киржикчилери институттуң директору М.М.-Б. Харунованың адын салган, таңмазын баскан хүндүлүг бижиктер болгаш тыва эртемденнерниң аңгы-аңгы чылдарда парлаткан номнары-биле шаңнатканнар. Тоолчунуң салгалдары мөөрейниң киржикчилеринге өртектиг белектерни база өргүп сунганнар.
Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчылары Бай-Тайга кожууннуң төвү Тээли сумуга оларны чылыг-чымчак хүлээп ап, аал-оранынга хүндүткеп хондурган Анна Шожаповна Салчакка, сураглыг тоолчу өгбениң 125 харлаан байырымныг сактыышкынын кады демниг эрттиришкен «Николай Конгар» аттыг школаның директору Маадыр-оол Владимирович Салчакка, директорнуң кижизидилге талазы-биле оралакчызы Марта Хомушкуевна Алдын-оолга, тыва дыл болгаш чогаал башкылары – Сайлыкмаа Малчын-ооловна Дооска, Шончалай Борисовна Иргитке болгаш тоолчу Салчак Чанзанның салгалдарынга байырлыг хемчегни эрттиреринге киириштирген дөмек-дузазы, дем-күжү дээш өөрүп четтиргенин сеткилиниң ханызындан илергейлеп, калбак эдээн чада тудуп, кара баштарын мөгейип тур.
Аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы
Анчы Хомушку