COVID-19
Бо хүннерде Covid19 аттыг халдавырлыг аарыг делегейниң 120 ажыг чурттарында дыргыны-биле тарап турары-биле ол аарыгга удур кандыг хемчеглерни баш удур ап болурун, тыва чоннуң кадыкшылын камгалаарын болгаш арыг-силигни сагыырының ужур-чаңчылдарының дугайында чүүлдерни киирдивис.
Тыва чоннуң кадыкшыл камгалаар болгаш арыг-силигни сагыырынга хамаарыштыр бурунгу ужур-чаңчылдары
- Тыва чоннуң кадыкшылы ниитизи-биле быжыг чораан, чүге дизе оларның чиир чеми – эът, сүт, кат-чимис, эм оъттар аймаа болганындан думаа-ханаа болгаш янзы-бүрү аарыгларындан элээн камгаладыг чораан. Оон аңгыда, тываларның хөй кезии хөлүн эртир хөй чем чивес, шын чемненип билир чораан.
- Тывалар ажылгыр-кежээ, кезээде мал-маганын карактаар, аал ажылын кылыр, анаа олурбас турган. Уруг-дарыы база бичиизинден тура-ла ажылдап эгелээр, хостуг үезинде ойнаар, ынчангаш мага-бот аарыглары ховар, чиик-сергек чорааннар.
- Тывалар кезээде оран-таңдызынга чүдүүр, эки чүүлге бүзүрээр, тура-соруктуг, чуртталгага ынак, омак-хөглүг, бот-боттарының сагыш-сеткилин хомудатпас, эвилең-ээлдек, хүндүлээчел чораан. Ынчангаш оларның сагыш-сеткили белен-селен муңгарал-хомудалга алыспас турган. Кижиниң кадыкшылы ооң сагыш-сеткили-биле дорт харылзаалыг. Ынчангаш тыва чон «Сагыш-биле аарыыр, сүзүк-биле сегиир» дижир.
- Аарыг-аржык болдурбазы-биле артыжаныр турган, чүге дизе артышта думаа-ханаага удур шынар бар. Тыва чоннуң иштики болгаш даштыкы арыг-силигни сагып чораанын оларның дыка ханы үлегер домактары илередип турар: «Арнын чуур, адын бодаар», «Сагыштың хирин чугаалажып арыглаар, саваның хирин чуп арыглаар», «Бузут багы човадыр, бузук сава чудадыр», «Кижи сөглээр орнунга, бодуңнуң мойнуң хирин чуп ал».
Аарыг үезинде эм-оъттарны, үнүштерни ажыглап чорааны:
- Чөдүлге хайындырган изиг сүтке морзуктуң азы тарбаганның үзүн хѳй эвес холааш, ижиртир.
- Боостаа аараан кижиге хайындырган сүтке саржагны холааш, ижиртир.
- Хоочураан ангинаны чыжыргананыӊ үзү-биле чаарга, дүрген экириичел болур.
- Шеңне дазылын ѳл-шыкка алысканда, шай хевирлиг хайындырып ижип чораан.
- Сыын-дазылын күш-шыдал кииреринге хайындырып ижип чораан.
- Сыын мыйызындан кылган хандыны организмниң ниити даштыкы болуушкуннарга удурланыр шынарын кѳдүреринге (иммунитет) быжыглаарынга ижип турган.
- Каңгыны тывалар шаандан тура думаа-ханаага, суг-думаалаанда хайындырып ижип чораан. Каңгының хайындырган суун чѳдүлдү божадырынга ажыглап турган.
- Шаанакты чѳдүл үезинде ижер.
- Каңныыр – бүгү боду чиңге, чолдак, ак дүктер-биле шыптынган, көксүмээр чечектерлиг үнүш. Хандызын боостаа чайып эмненир.
- Орук-чечээниң (подорожник) бүрүлерин сугга хайындырып алгаш, чөдүлде ижип эмненир.
- Белергене – өл-шык арыглаар, эът изиин бадырар.
- Дайлы – тулаалар, хем эриктеринге өзер, хөй чылдыг, эм шынарлыг сиген үнүш. Ук үнүш-биле эът изээнде, боостаа ишти аарышкылыг апарганда эмненир.
- Дыт чөвүрээзин сугга хайындыргаш, чөдүлге ижип эмненир.
- Тывалар хая-чугун чылбай кара шайга эзилдиргеш, хөй эвести ижип чораан, ниити мага-ботка болгаш сөөк-даякка эки.
- Ыт-кады, чыжыргананы база инек-караа бүрүзүн шай ышкаш хайындыргаш, бичии уругларга ижиртир. Сылданы берген уругга артышты база дайнадыр, хайындыргаш суун ижиртир, артыжаар.
- Өскээртен келген аьш-чемниң үстүн отка салыр, сылдангылыг, бужартаачал уруг-дарыгга бербес турган.
Халдавырлыг аарыг үезинде хөй-ниити черлеринге чурумну тудары:
- Бо хамчыктыг аарыгның тывалар ышкаш, саны эвээш, биче буурай чонга кайы хире айыылдыын тускай эртемниглерниң, ылаңгыя эмчилерниң теледамчыдылгаларга, Интернет четкилеринге, Viber бөлүктеринге сүмелерин хүн-бүрүде чорудуп, ол дугайын сагындырган бичии ама саазыннарны чонга үлээри бо хүннерде эргежок чугула апарган.
- Хөй-ниити, албан болгаш өөредилге черлеринче кирер эжиктерниң тудаларын, шалазын хлор холуксаалыг суг-биле бир-ийи шак болгаш-ла чодуп.
- Өрээлдерге азы коридорга бактерицидтиг лампалар азар.
- Ажылдаар черлерниң, албан черлериниң арыгланыр черлеринге хол арыглап-аштаптар тускай холуксаалыг (антисептик) савалар азар.
- Өрээлдерни чогууру-биле агаарладып ап турар байдалды тургузар.
Халдавырлыг аарыг үезинде хөй-ниити черинге кижилерниң алдынары:
- Шаандакы тываларның хол тутчуп, кужактажып мендилешпези ханы ужурлуг чораан. Ынчангаш айыылдыг аарыг үезинде чиңгине тыва ёзуже кирип, хол тутчуп мендилешпес.
- Хамчыктан камгаланыры-биле аас-думчукту шып алыр масканы үргүлчү ажыглаар. Хөй катап ажыглаар масканы хөй каът марлядан кижилер боттары даарап ап болур. Үш-дөрт шак болгаш ону саваң-биле чуп, кургай берген соонда, изиг илиир-биле базып алгаш, катап ажыглаар.
- Даштыгаа чорааш, чер кырынче дүкпүрбес. Тыва чон черни Чер-Ие дээр чораан, ынчангаш Иезинче дүкпүрбес. Дүкпүде кайы хире хөй вирус, микробтар барын, чежеге дээр олар дириг болуп, кижилерге халаптыг айыыл тургузуп турарын радио-телевидение таварыштыр эмчилер үзүк-соксаал чок ажыл чорудар ужурлуг. Шаанда тывалар чөдүлү хайынганда аксын дуглап, чеңиниң ужунче чөдүрер чораан. Амгы үеде кижи бүрүзү думчук аржыылы, ылаңгыя саазын салфетканы бодунга ыяап-ла ап чоруур ужурлуг.
- Хөй-ниити черлеринче баарын шегледип, харын-даа шуут соксадыр болза эки.
- Аныяк-өскен эш-өөрү-биле хөй-ниити черинге азы кудумчуга ужуражырын шегледир ужурлуг.
- Чугула херек чокта өске бажыңнар кезип, өске черлерже чорбас.
Ботту камгалаары:
- Бичии уруг-дарыглыг улус аргалыг-ла болза, аалчыларны оран-савазынче чалавас азы аалчы келген таварылгада, чугааны кысказы-биле кылгаш, саадатпайн үдээрин кызытса чогуур.
- Чамдык тыва иелерниң чемни боду дайнап-дайнап, чаш уруунуң аксынче сугарын шыңгыызы-биле хоруур. Ындыг арга-биле ие кижи чаш уруунуң мага-бодунче кайы хире хөй микробтарны, янзы-бүрү аарыгларны халдадып болурунуң дугайында эмчилер үргүлчү тайылбыр ажылын чорудар ужурлуг.
- Холун үргүлчү саваң-биле чуурун уруг-дарыынга өөредир.
- Бажыңының иштин арыг-силиг тудуп, чунар база арыгланыр өрээлдерин хлор холумактыг суг-биле аштап чуур.
- Тыва чоннуң бурунгу билиглерин катап сергедип, үстүнде айыттынган тайга-сынның кежиин, кат-чимисти холуксаа кылдыр база эътти, балыкты чемге ажыглаар. Аъш-чемге оларның ажыктыының дугайында И. Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп романындан, М.С. Байыр-оолдуң «Көшкүн амыдырал: төрел бөлүктер болгаш хонаштар» деп 2019 чылда белеткеп үндүрген номундан номчуп, билип ап болур.
- Ниитизи-биле кадыкшылды (иммунитетти күштелдирер) быжыглаары-биле :
а) аш ижинге хүнзевес, эки чемненир;
б) кат-чимистиг, эм оъттуг суксуннарны, ылаңгыя ажы-төлге эртениң-не белеткээш, хүнзедир катап-катап ижиртир. Хайындырган чылыг сугну база берип болур.
в) артыжаныр;
г) башты, бутту эки чылыглаар, доңуп болбас.
Үстүнде айыттынган тыва чоннуң эм шынарлыг оът-чимизинге немей,
амгы шагның чүүлдерин ажыглаар:
- Бичии уругларга морковьтуң суун ары чигири-биле (мёд) холааш, боостаа тунуп, соокка алысканда, чѳдүргенде ижиртир.
- Улус шаандан тура ѳѳ-тынып чѳдүрер чѳдүлге (коклюш) редьканың суун ары чигири-биле холааш, улуг омааштап, бир хүнде үш-дөрт катап ижер.
- Картофельдиң бузу-биле аас, думчук – тынар органнарны бустаар. Алоэниң бүрүзүнден алган суун мага-боттуң ниити даштыкы болуушкуннарга удурланыр шынарын (иммунитет) кѳдүреринге ажыглап турар.
- Грипп аарыын баш удур болдурбазы-биле согунаны үүрмектей доорааш, чыдын думчуу-биле киир тынар.
III. Моол күрүнениң халдавырлыг аарыгга удур демисежип турары:
Халдавырлыг аарыг кожазы Кыдатка өөскүп үнери билек, чоок чыдар болгаш Моол күрүне эң-не айыылдыг (риск) зонага хамааржып турган. Моол биле Кыдаттың каттышкан девискээри ниитизи-биле 4370 км болуп турар. Ынчалза-даа Делегейниң кадык-камгалал албан чериниң бо хүннерде медеглээни-биле алырга, Моол эң-не дүрген болгаш шыңгыы хемчег алган, ынчангаш бо талазы-биле тускай, онзагайланган күрүне болуп турар. Хамчыктыг аарыгны таратпазы-биле Моолдуң чазак-чагыргазы дараазында хемчеглерни дүргени-биле хүлээп алган болгаш чорудуп турар:
- Маска чок чаңгыс-даа кижини хөй-ниити черинче болгаш транспортче киирбейн турар. Чурум үрээн кижилерни торгап турар.
- Камгалал маскаларның өртээн чоннуң шыдал-быразынга дүүштүр доктааткан. Оларның өртээн өстүрген аптека, садыгларны торгап турар. Маска даараар фабриканы аарыг үезинде үндүрүглерден хостаан. Өске-даа чиик бүдүрүлге фабрикаларын маска даарап үндүрер кылдыр кыйгырган.
- Школачыларның болгаш студентилерниң өөредилгезиниң онлайн-кичээлдерин Моолдуң 12 телеканалынга үлеп берген. Олар бир хүнде ийи шак дургузунда кичээлди чорудуп турар.
- Ийи шак болгаш-ла, делегейде, чуртта байдалды Делегейниң кадык-камгалал албан чериниң Моолда төлээзи телевизор дамчыштыр дамчыдып турар.
- Аъш-чем садыглары болгаш аптекалардан аңгыда, шупту ачы-дуза чедирер садыглар төптерин хагган. Хагдынган садыг ээлеринге аренда, үндүрүглер төлээрин 50-100 хуу чиигеткен.
- Шупту албан черлерин, хоорай, суурларның девискээрин арыглаар бүдүмел-биле дериттинген тускай техникалар-биле чаштырып, арыглап турар.
- Чазак-чагырганың талазындан чонга салган негелдерни күүсетпээн хуу кижилерге, албан черлеринге администравтивтиг херек оттуруп, тускай көрдүнген торгаалды онаап турар.
Кадык болуңар! Эмчилерниң сүмезин хажык чокка сагыңар!
Материалды белеткээннер: Донгак С.Ч., этнография бөлүүнүң удуртукчузу, б.э.а., т.э.к., Донгак У.А., чогаал бөлүүнүң удуртукчузу, б.э.а., ф.э.к., Симчит К.-М.А., дыл болгаш словарь бөлүүнүң удуртукчузу, б.э.а. ф.э.к., Баярсайхан Б., дыл болгаш словарь бөлүүнүң б.э.а., ф.э.к., Кужугет Ш. Ю., чогаал бөлүүнүң э.а., Мааты-оол Ш.А., чогаал бөлүүнүң э.а., Монгуш Н.М., дыл болгаш словарь бөлүүнүң э.а., Ооржак Ш.Д., чогаал бөлүүнүң э.а., Салчак А.К., дыл болгаш словарь бөлүүнүң э.а., Хомушку А.В., аас чогаал бөлүүнүң э.а.