Шагаага күзүн-не белеткенип эгелээр. Улуг боданы соккаш, «шагаа чеми» дээш, аңгы шыгжап каар. Семис хойну, иртти өлүргеш, үүжелээр, үүргенелиг, чодураалыг чөкпектерни (кадыктарны) база-ла тускайлап куткаш, шагаада бузары-биле шыгжап каар.
Шагаа эрги сан-биле кыштың адакы айы төнген- де, частың башкы айының бир. чаазында болур. Айның каштың хүнүнде болурун Айдан билип алыр. Ай долу турда, айның ортаны, азы 15-жи дээр, улгадып орар чартыы 8 чаа, бичелел орар чартыы 22-ниң хүнү дээш оон-даа ыңай.
Чаа үнген айның 3 чаазында «дээрге» көстүп кээр. Шагаа частың башкы айында чаа үнген Ай көстүп келиринден ийи хонук бурунгаар болур… Ол үеде аалдар бүрүзү белеткенип эгелээр. «Шагаа чеми» белеткеттинген, чуңгулаар, мыйгыртыланыр черлер белен, оюн херекселдери—шыдыраа, даалы, тевек, кажык — дөгерези беЛен турар. Аал бүрүзү коданын аштап ширбинр, артыш, шаанак-биле каастаар. Аъш- чемин белеткээн соонда, ор ай кежээден эгелээш, тоол- дажып, тывызыктажып хонар.
Частың башкы айы үнүп кээрге, узун назылыглар тейже үнгеш, оран*таңдызынга чалбарып, саң салыр. Эъттиң эң хүндүлүг черин: төжүн, чарнын саңның, кыдыында отка салып, оран-тандызынга чалбарып, зэзин өргүүр, чээрген-биле чалбыышталдыр одапкан саңче үс-чагны сүүледир кудуптар. Артышты база салып каар. Тос-карак дээр. чажыг чажар ыяш-биле ак чемниң дээжизин чажып чалбарыыр. Ол үеде аныяк өскен улуг улус шупту чолукшуур, амыр-мен- дизнн солчур. Саң салган черге арыгланып, харга андаштанып, кактанып, эрги чылдың хир-чамын, көп- багын арыглаар. Белек-селээн сөңнежир.
Улуг-назылыглар ак кадакты ийи холунуң өрү көрүнгеи адыжынга арта каггаш, чолукшуур дээн кижизинге Амыр-ла!» дээш, сунар. Улуг кижи амыр- мендизин харыылааш, мендилешкен кижиниң холда- рыньш кырыйга база ийи холдарын салгаш, белекти хүлээп алыр:
- Амыр-ла!
- Амыыр, Амыр-ла!
- Шагаа найыр чаагай-ла болду бе?
- Чаагай-ла болду. Силерниинге чаагай-ла болду 6ен.ер?
- Чаагай-ла болду ийин. Кыштан хүр-ле болду бетер?
- Хүр-ле болду ийин, ыңар.
- Ыт куш сол-ла-дыр беңер?
- Сол-ла-дыр. Силерниинге ыт-куш сол-ла-дыр беңер?
- Сол-ла-дыр ийин. Чежелиг апаардыңар — дээн ышкаш.
«Саң сөөлүнде, аалдың улузу өг бүрүзүнге кирип шагаалаар. Кижи бүрүзү бодунуң сонуургаар ойнун ойнаар. Шыдыраалаар хөл шыдыраазын, буга-шыдыраазын, ыт-шыдыраазын ойнаар, даалылаар, кажыктаар дээш өске-даа оюннарны ойнаар. Чамдык улус уран-чечен тывызыктар салыр, үлегер домактар чугаалаар. Тывызыктаашкынга аттырганнар кожами кт арны, солун-чугааларны, ырларны шииткелинге бадыргылаар» —деп, И. У. Самбуу кончуг таптыг бижээн.
Кезек черде аныяктар мөөрейлежип тургаш, «хендирбе сый шанчар». Ынчангаш өг бүрүзү шагаа чемин кылырда, албан-биле бода малдын хендирбезин дүлер. Хендирбени шанчар кижи, ооң чиңге бажын- дан солагай холуйга куду баштандыр туткащ, он холун чудуруктангаш, биче-шемээш талазы-биле хейдиктире аарак шанчыптар. Сый шыдаваан хендирбениң (малдың) йөрээл салып мактаар. Узун назынныг өгбелер чаа келген чылга чалбарып, йөрээлдерни салыр:
Айым чаазы,
Хунүм эртези!
Эрги чылды
Үдеп тур мен,
Чаа чылды
Уткуп тур мен.
Буура дег чыл эртти,
Бодаган дег чыл келди.
Эжен саңым салып алган
Эки чемим дээжизин өргүп,
Чамбы дипке чажыым чажып,
Чалбарып тур мен.
Чыл келди,
Чылан кежи туледи,
Эртип турар эрги чылым
Эртинезин хайырлазын!
Уткуп турар чаа чылым
Уттундурбас кежиктиг,
Уттунмас буянныг болзун!
Эки чүве элбек болзун,
Багай чүве чок болзун!
Хак дээр ханаа-думаа,
Түк дээр түкпү-думаа турбазын!
Арбай тараа чаагай болзун,
Аъш-чем элбек болзун!
Үнүш-дүжүт чаагай болзун,
Үрезин-хүнезин элбек болзун!
Айы, хүнү чайгаар бүткен
Алдын-сарыг өртемчейим!
Улуг чуртка чаа-дайын турбазын,
Улуг-биче малымга бөрү кирбезин!
Албаты чонга аарыг турбазын,
Азыраан малга хамчык турбазын!
Алдай-Таңдым кезинримге,
Аңы-меңи аайлыг болзун!
Агым суунга баарымга,
Алдын балыы элбек болзун!
Хүнүм адаан уткуй бүткен
Хүрең шораан тайгаларым!
Айым адааң ут куу бүткен
Ала шораан тайгаларым!
Бээр кирген бедик Мөңгүн,
Атка ар кирген ак Мөңгүн!
Акан суу аржаан болзун,
Үнген оду үзүм-чигир,
Эм-дом болзун!
Чөөн чүкче углай көрген
Шөлээн хостуг тайгаларым!
Барыын чүкче углай көрген
Бажы беднк тайгаларым!
Айга кыппас ак даштыг,
Хүнге кыппас хүрең даштыг,
Адам болган Asбаштыг улуг тайгам!
Кашпал черден үер батпазын,
Кадыр черден даш чуулбазын!
Улуг артым Кызыл-Саадак Хайыракая!
Ашкан-аргаан амытан чон
Амыр-менди ажып турзун!
Кадыр черинге
Каскак чок болзун!
Көстүп турар көк дээрим,
Көктүг-шыктыг өртемчейим!
Булуттуг дээрден
Чаңнык дүшпезик,
Будуктуг ыяштан
Бузунду дегбезин!
Чаъстыг булуттан
Чайык болбазын,
Чарт ыяштан
Чаштанчы дегбезин!
Эрик черден
Эндээ болбазын,
Эзим аргаа
Өрт болбазын! – деп,
Эргек-салаам эптей тудуп,
Эдээм чадып чалбарып,
Тонум кактап,
Довураан силгидим!
Эки чүве бээр турзун,
Курай-курай!