Тыва Республикада ноябрь 1 – тыва дылдың Хүнү кылдыр чарлаттынган. Бо хүннү Тываныӊ Улустуӊ чогаалчызы А.А. Даржайнын саналдааны-биле, Тыва Чазак тыва дыл хүнү кылдыр доктааткан.
А.А. Даржай тыва чонга: «Тывалажып тургаш чараш, шын, тода, чечен кылдыр чугаалажыңар, тыва дылыңарны хүндүлеп чоруңар, ооң сайзыралы дээш кижи бүрүзү шыдаар чүүлүңер кылып, аңаа эки сеткилиңер харам чокка сөңнеп чоруңар» деп чагаан.
Ынчангаш бо хүннерде тыва дыл хүнүнге тураскаадып, Тываның эртемденнери, Буян-Бадыргы аалчылар бажыңының бөлүк аныяк ажылдакчылары, школа башкылары болгаш өске-даа төрээн чериниӊ хөгжүлдезинге сонуургалдыглар А.А. Даржайның чырык адын сактып, тыва культурага, тыва дылга ынактарның Клувун ажытканнар. Клубтуң бирги кежээзин бурунгу түрк бижикке тураскааткан турган. Ооң ийиги кежээзи октябрь 19-та Буян-Бадыргы аалчылар бажыңының хуралдаар улуг өрээлинге болуп эрткен.
Тыва тоолдарга мөгейиин илередип, тоолдуӊ кайгамчыктыг байлак, чараш дылын, ында амыдыралды мерген көргүскенин, ооӊ хуулгаазынныг күжүн магадап, тыва тоолдарныӊ бирээзи «Ачыты Кезер-Мерген» деп аас чогаалдыӊ мөӊге тураскаалдарыныӊ бирээзинге кичээнгейин доктаатканнар. «Ачыты Кезер-Мергенни» ном кылдыр үндүрген эртемден Доржу Сенгилович Куулар ук чогаалды «Кезер тоожузу» деп адап турар.
Тыва тоолдарныӊ чырыкче парлап үндүрүп келген төөгүзүнүӊ дугайында тайылбырны Тываныӊ гуманитарлыг социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуӊ эртем библиотеказыныӊ эргелекчизи Надежда Маадыр-ооловна Очур чурук-презентацияныӊ дузазы-биле чыылганнарга таныштырган. Бир дугаар тыва тоолдар чыындызы 1946 чылда үнгенин, оон бээр чүгле институтуттуӊ адындан 46 тыва, орус дылдарга эртемге үндезилеттинген тоол чыындылары үнгенин дыӊнаткан.
Ийи дугаар сөстү бүгү назынында тоол, бурун чугаалар шинчилеп чоруур эртемден Зоя Баировна Самданга берген. Ол «Тоол канчап тывылганыл?» деп бурун чугааны номчукчуларга таныштыргаш, олар ол бурун чугааны билдингир тоолчу Сат Каваакайдан бижиткенин, тываларныӊ аажы-чаӊыныӊ, менталитединиӊ дөзү бо бурун чугаада барын, ону чоокку үеде парлаткаш, чонга тарадырыныӊ чугулазын Зоя Баировна демдеглээн.
Бо кежээде болган солун чүүл болза, амгы үеде тыва тоолду игил үделгези-биле янзы-бүрү фестивальтарга, концерттерге, ужуражылгаларга ырлап күүседип чоруур Улустуӊ хөөмейжизи аттарныӊ эдилекчилери, Тыва Республиканыӊ алдарлыг артистери Мөӊгүн-оол Ондар болгаш Андрей Монгуш «Анай биле Бөрү» болгаш « Игил» деп тоолдарны тус-тузунда күүсеткеннер.
Ийи ужуражылгаларны бедик деӊнелге организастап эрттирип турар, ТГТШИ-ниӊ маркетинг болгаш коммуникациялар килдизиниӊ эргелекчизи Ульяна Павловна Бичелдей «Ачыты Кезер-Мерген» тоолдуӊ бижиттинген төөгүзүнге доктаап, ооӊ кол маадыры Кезер-Мергенниӊ төрүттүнген демдээ-даа Чиӊгис-Хаан-биле дөмейлешкээн, чырык өртемчейге ооӊ чаяттынып келген үүлезиниӊ кол демдээ, күш чок амытаннарга болчуп, дуза кадары, оларны дарлап чорааннарга удур маадырлыг тулчуру өөредиглиг деп билиндирди. Бо тоол хүн уктуг, деӊгер шажынныг улустуӊ тоолу болганы-биле онзагайын, ону номчуурга таваржы бээр бергедедиишкиннерни ажып эрттер дизе, хөй төөгү номнарын номчуурун болгаш өгбелеривистиӊ кайгамчык бедик билиг-мергежилдиг чорааны-биле биске чедип келген эртине-биле шупту номчуп таныжарын улус чондан дилээн.
База-ла ол тоолдуӊ дугайында тоолдар шинчээчизи эртемден Антонина Саар-ооловна Донгак мынчаар чугаалаан: «2016 чылда Кыдаттыӊ Котоход хоорайга «Кезер тоожузунуң» бир дугаар Пекинге 1716 чылда парлаанындан бээр 300 чыл оюнга тураскааткан конференция эрткен. Орта Тывадан ийи эртемден киришкеш келген. Аас чогаал секторунуӊ эргелекчизи, амгы үеде «Кезер тоожузун» шинчилеп турар Маргарита Базыр-ооловна Кунгаа биле Антонина Саар-ооловна Донгак тус-тузунда ол тоол дугайында илеткелдерин номчааннар.
Ол конференция үезинде янзы-бүрү чурттарга үнген «Кезер тоожузунуң» номнарыныӊ делгелгези болган база ол тоолду төвүт, моол, кыдат дылдарга ыткан. Төвүт дылга ыдып турган тоолчу хамнай берген ышкаш сагындырган. «Кезер тоожузун» анаа-ла ыдып болбас. Тускай чаӊчылчаан дүрүмнерни сагып тургаш ыдар.
Бистерни кайгаткан чүве, «Кезер тоожузу» ыдыктыг чүүлдерниӊ бирээзи болуп, Кыдаттыӊ Пекинде ону өөренир академия база ол чурттуӊ провинция бүрүзүнде «Кезер тоожузун» өөренир институттар бар. Ол тоолду салгалдан салгалче өөренип турар. Ол чечен сөстүӊ болгаш тоолдуӊ тураскаалы болуп арткан. Тыва аас чогаалда ол тоол бүдүнү-биле келбээн. Аӊгы-аӊгы чоннардан үлегерлээн. Улуг тоолчуларывыс шупту ыдып чораан. Моол дылдан, кыдат дылдан үлегерлеп алган сөстер хөй. Ынчалза-даа тыва тоолчуларывыс тоолду боттары сайзырадып, 250 чыл дургузунда «Кезер тоожузун» ыдып келген.
Тыва дылдан ук тоолду Кыдаттын хой-ниити эртемнеринин Академиязынга бактаап турар национал литературалар шинчилээр институттун улуг эртем ажылдакчызы, доктор (PhD) Цэцэнбат тыва «Кезер тоожузун» моол дылче очулдургаш, тайылбырын бижээш деннеп шинчилээн. Тывага база «Кезер тоожузунуӊ» шинчилелин уламчылап, ону калбак чонга өөредири чугула» – деп Антонина Саар-ооловна санаан.
Түӊнелинде З.Б. Самданныӊ: «Кезер тоожузу» бистиӊ үлегерлеп алган тоолувус. Ону өөренири чугула, ынчалза-даа чон бүрүзү бодундан үнген, дөзүвүс дээр, чүдүүр тоолдуг. Бистиӊ чиӊгине тыва тоолдарывыс хөй. Оларныӊ чижээнге «Танаа-Херелди», «Каӊгывай-Мергенни» болгаш оон-даа өске чүс-чүс тоолдарны киирер бис. Оларныӊ аразындан бирээзин шилээш, ук тоолду суртаалдап, өөренип, ол тоолду тыва чоннуӊ ыдыктыг тоолу деп доктаадып, тоол хүнүн чарлаар үе келген» – деп саналын чүүлдүгзүнүп, ужуражылга ажылын дооскан.
Аас чогаал секторунуӊ эртем ажылдакчызы
Арина Тулушевна Дугаржап