Тыва чогаалчыларывыстыӊ чечен чугааларын бараалгадып, Силер бүгүдени номчуурунче чалап тур бис.
С.С. Сүрүӊ-оол
ЧҮРЕКПЕН
Кодур-оол тɵжүнүӊ бажы ак дүктүг, кара хавалыг, оозун Чүрекпен деп адап алган. Ону ол чемгерер, оозу-биле ɵлүржүр, ооӊ-биле ойнаксаар турган. Хавазы база-ла эки ээзинге ɵскелерден артык ɵɵренип калган, оозу чокта чалгаарай бээр. Кодур-оолдуӊ чанып олурарын кɵрүп каанда, олче шурагылаар, ооӊ-биле оюн эреп, чыда дүжүп, оон тура халааш, ооӊ оруун доза маӊнагылаар турган.
Чаӊгыс сɵс-биле, Кодур-оол биле Чүрекпенниӊ найыралы кедергей-даа кылын апарган.
Ынчалза-даа чайныӊ бир хүнүнде ол ийиниӊ аразында элдеп чүве болган. Чүрекпен ол үеде элээн улгады берген, ээрги-коданчызы-даа хɵлчок. Ол бажыӊче бичии уруглар хамаанчок, улуг улус безин киреринден сестир болу берген. Чүрекпен база-ла, биеэги-ле чаӊы-биле, херим аксынче кɵрүп алгаш чыткан. Кодур-оол ойнап-ойнап чанып олурган. Херим аксынга келгеш:
- Чүрекпен, бээр кел! – деп, Кодур-оол шала доӊгайгаш, ийи холун чада тудуп алгаш, кыйгыргылаан, ол ону мурнундаазы ышкаш огланып чедип кээр деп бодаан.
Чүрекпен баштай мүн-не сырбаш дээн дег тура халааш, ийи кулаан сүүрертип алгаш, кайгап турган. Оон хейде-ле кезек сыылааш, хеп-хенертен баглап каан илчирбезин каӊгырады-коӊгурады сɵɵртүп алгаш, «хал-хол», «аг-ог!» деп ээрип маӊнап баргаш, Кодур-оолдуӊ кызыл даваннарындан ал-соора алгылаан. Ындыг чүве болу бээр деп билбээн Кодур-оол девидээн уу-биле херим артынче дедир үне халаан.
Кодур-оол ону соора танаан боор дээш, оюн эрексеп:
- Па! Канчап бардыӊ, Чүрекпен! Мен-дир мен – дээш бодун кɵргүзүп, башкы салаазы-биле хɵрээнче шашкылаан. Ынчалза-даа Чүрекпен ону дыӊнаар-даа, аӊаа чагдаар-даа, ооӊ-биле мурнундагы ышкаш, ойнаар-даа хɵӊнү чок болган. Ынчангаш оон ыраксап, эгенген-даа чүве дег, эпчоксунган-даа чүве дег, дедир, сыыгайнып кылаштап баргаш, чыдып алгаш, олче хыйыртап кɵрүп чыткан.
Кодур-оолдуӊ бажыӊга олурган авазы ыдыныӊ ыыдын дыӊнап кааш, бичии уруун колдуктап алган үне маӊнап келген.
- Хак!.. Кымны ынчап тур бо?
- Мен-дир мен, авай – дээш, оол бажыӊче кылаштапкан.
Оглун авазы баштай танывайн бар часкан, ооӊ чүгле ийи караа кылаӊнаар, бажыныӊ дүгүнден эгелээш, буттарынга чедир бүгү-ле боду кара малгаш болган.
- Тьфу! Бужарыӊны. Каяа мынчап малгашка аӊдааштанып чытканыӊ ол? Хем суунга баргаш, чунуп алгаш кел! Оон башка бажыӊче киирбес бис. Билдиӊ бе!
Кодур-оол ол негелдени күүседир ужурга таварышкан.
АНАЙ
Хɵлчок-даа изиг хүн болган. Калбак даштарны базарга, таваӊгайны хаарып кээр; чалымнар чаны-биле эрттерге, чалынныг чүве дег, изиш кынныр. Анай баштай деридип, шаа тɵнүп эгелээн. Чоорту эгииштеп чоруур апарган. Адак соонда, хɵлегелиг какпак хая адаанга чыдыпкан. Ынчап чыткаш, удуп каап-тыр. Черле ындыг — уйгужу анай чүве-дир. А уйгужу болурга багай. Черге удуур чүүден дора: коргунчуг болгаш ондагайлыг. Араатан аӊ-куш билип каапса, канчаар! Олар дээрге мында эӊмежок.
Авазы эдертип чораанда, оозун ызырты кадарар, чанындан чаӊгыс базым-даа ыратпас. А бо удаада шум оътка таварышкаш, ону харамдыгып чиир дээш, оглун бичии када утту каапкан. Бир кɵɵрге, оозу чок, кайнаар-даа барганы билдинмес. Ыӊай-бээр маӊнап, ол-бо дилеп, боску тунгуже кый деп чадап каан. Ѳɵрү база чанып бадыпкан. Хɵɵкүй ɵшкү ыглап-сыктап чаныпкан.
Анай оттуп келирге, хүн ажар четкен, даг бажында олуруп турган. Долгандыр кым-даа чок, ээн-уун-на чуве. Авазын кыйгырган:
- Маа! Маа! Ав-аай!
Кым-даа харыылаваан, чүгле сүүр-сүүр туруглар ону ɵттүнген.
- Маа! Маа! Ав-аай!..
Аалыныӊ кайдазын анай уткан. Уш-баш чок маӊнааш турупкан. Бир кырлаӊны ашкан. Оон бирээни эрткен. Ынчалза-даа муӊгашталган. Адаанда-даа, үстүнде-даа — үш чүгүнде чалымнар. Дедир-ле халып каан. Халып-ла орган, халып-ла орган. Чеже халыыр боор, шаа тɵнген. Черниӊ уу ышкындырган. Хүндүскү изигде ышкаш, дериткен, эгииш-тыныжы-даа хɵлчок. Анайныӊ ыглаксаазы келген, ынчалза-даа кортканындан карак чажы келбээн. Бир черге ɵг дег кара даштыӊ кырынга үнүп келгеш, эткен:
- Маа! Маа! Ав-аай!
Кым харыылаар боор, чүгле куш чалгыннарыныӊ хиилээни бажыныӊ кырында дыӊналган. Кɵɵрге, кара-кара куштар дүрзүгүр туругнуӊ хɵрээнге хонгаш, эткилээн:
— Чыйгыйт! Чыйгыйт!
Сактырга, «чыдывыт!», «чыдывыт!» деп кыйгырып-даа турган ышкаш. Ол болза кызыл-думчуктар деп куштар-дыр. Оларныӊ анаа удууру ол. Шынап-ла, дүн келген. Сылдыстарныӊ башкылыы кɵстүгүлеп келгилээн. Бир-ле черге дүн эрттирбес болза, хоржок. Аас-кежии бооп, куй таваржы берген. Анай олче кирип ап-тыр.
Бичии болганда, улуг-ла куш ону дескинип, бирде кɵстүп, бирде чидип, куруг черни ара-соора тепкилеп, караӊайнып турупкан. Анай кɵрүп-ле чыткан. Демги куш чадап кааш, ырак эвесте хонупкан соонда, кый дей берген.
- Yү-үx! Yү-үx! Анай! А анай! Бээр үн, ойнаалы!
Ол болза чидиг дыргактарлыг, илбек дег думчуктуг үгү-дүр. Анайны үндүр кый деп алгаш, тудуп чиир дээш, мегелеп турганы ол. Анай корткаш, ыыттаваан.
Yгү сураг барган. Ооӊ орнунга, кедезинде бɵрү улуп эгелээн.
- А-уу! А-уу!
Анай улам-на хаяже чыырылган. Бɵрү шимээн барган, чорупкан деп бодап болур. Кайын ындыг боор, бир дыӊнаарга, адаанда дагжай берген. Анайныӊ чыдын билип каапкаш, ынчалза-даа олче баар орук тыппайн, хаяларда муӊгашталып чоруп турар хевирлиг. Оон кый дей берген:
- А-уу! А-уу! Анай! Ой анай! Кайда сен? Бээр тур! Meни мунувут! Аалыӊга чедирип каайн, аваӊга аппарып каайн!
Анай ыыттаваан. Бɵрү ооӊ соонда, шынап-ла, шимээн барган. Анай база-ла удумзурай берген. Удуп, оттуп, чыдарга, ооӊ кулаандан бир-ле чүве тырткылаан-даа ышкаш. Девидеп тура халып келирге, сарык-деге салын сарбайтыпкан, хɵкпее берген, сиригейнип олуруп-тур. Анай дыгырык мыйыстарын дашка шалыгылааш, бичии амытанны бастыксап, хɵректенген.
- Сен-дир сен але, узун кудурук! Мени чүге оттурдуӊ, аа!
- Кш! – деп, бирээзи дораа-ла үзе кирген.— Шуугава, анай. Дилги мени сүрүп тур. Ам дораан маӊаа келир боор. Кичээн – дээш, сарык-деге думчуун дырыжаш-дырыжаш кылып, чыдыыргааш: – Фьу! Дилгизиин! Келди-ле! – депкеш, ынаар-ла шывараш дээн.
Шынап-ла сарык-дегениӊ оозу-ла шын: дилгизиг чыт анайныӊ думчуунга база чедип келген. Хайлыг сарык-дегени сүрген дилги ыяавыла оон кырынга кээр апарган. Оон деспес болза, хоржок. Куйдан анай бурт-сарт үне халааш, туругнуӊ ортузундан чарлып бады келген тигни ɵрү тыртпакталып үнгеш, хереп турупкан. Дилгиниӊ ийи караа ырак эвесте ногаарарып кɵзүлгеш, сураг-ла барган. Кажар чүвеӊ кедеп чыдыпкан. Анай шимчеш-даа дивээн, кɵрүп-ле турган. Бир шаг болганда, дилги база катап кɵстүп, анайныӊ чыткан черинге келгеш, чыт кезип туруп-туруп, туругдан халбактанып ора, дедир-ле чуглуп бады барган. Оон тургаш, силгиттингеш, кый дей берген:
- Аӊ! Аӊу… Анай! А анай! Ынаар чоп үне берген сен! Аӊдарлы бээр сен! Бээр дүш! Аваӊга чедирип каайн!
Анай ыыттаваан. Дилги харыы манап чадап кааш, сарык-дегени сүрүп чоруй барып-тыр.
Удатпаанда даӊ аткан. Кожагарга хүн дээп, коргунчуг дүннү сывыртапкан. Оран-делегей оттуп эгелээн. Баштай-ла кызыл-думчуктар хɵлзеп үнген.
- Чылгыйт! Чыйгыйт!
Оларга уларлар улажы берген.
- Ху-уу-уйт!
Анай ам-на харын дидимненип, тигни куду дидиредип баткаш, бир бизеӊниӊ кырынга туруп алгаш, алгырган.
- Маа! Маа! Ав-аай!
Кым-даа харыылаваан, чүгле чалымнар ону ɵттүнген:
- Маа! Маа! Ава-авай!
Ол аразында карак уунда бир-ле чүве шывараш кылынган. Бир-ле куштуӊ хɵлегези ээртинип турган. Бажын кɵдүргеш, дээр шаары кɵɵрге, кедергей-даа улуг эзир кылыйтып туруп-тур. Сактырга, мойнун сунуп, чалгыннарын дүрүп, шүүргедээринге белеткени-даа берген ышкаш. Анай дораан-на чашты берген. Демги хɵлеге база-ла кайнаар-даа киргени билдинмейн барган.
Ынчалза-ынчалза, хүн элээн ɵрүлээн. Ам ооӊ херелдери чүгле кожагарда эвес, харын шаттарда база чайыннаны берген. Бүгү-ле амылыг чүвелер ону мактап, ырлап, аӊаа ɵɵрүп, ооӊ чылыынга дɵгеленип, ооӊ чырыыныӊ ачызында ажыл-ишче кирип, амыдырап кирипкен. Анай бир дыӊнаарга, бир-ле черде авазы алгырган. Чаштып турган черинден ушта халып келген. Кɵɵрге, ак-ак ɵшкүлер адаанда ɵскеп олурган.
- Маа! Маа! Ава-аай!
Авазы дораан харыылаан:
- Мээ! Мээ! Ог-лум!
Ооӊ-биле чаржалаштыр кадарчы база кый дей берген:
- Чиичи-чиичи! Чиичи-чиичи!
Анай-даа авазынга, ɵшкү угбаларынга, эш-ɵɵрү анайларга база кадарчыга уткуштур муӊгаш хаяларны оя-оя, чалымнарныӊ ара-аразы-биле маӊнап бадыпкан. Ам аӊаа чүү-даа коргунчуг эвес.
АККЫРМАА БИЛЕ 2
Бүгү школаларга ɵɵредилге эгелээн хүнде чүве-дир. Ол дээрге сентябрь бир-ле болгай але. Баштайгы коӊга хапкан. Бир үе бирги классчылар башкызын эдерип, класска бир-ле дугаар кирип келгеш, парта артынга бир-ле дугаар олурупкан. Оларныӊ-биле кады хуулгаазын, кижи караанга кɵзүлбес, илбек ышкаш, 2 демдек бүдүү чылбыртып киргеш, азыгда чаштынып туруп алган. Биртээ кɵзүлбес болганда, ону кым эскерер деп.
2 демдек болза бажында мээ чок, арнында карак чок, мелегейниӊ мелегейи амытан чүве-дир. Ындыг болгаш, биртээ уруглар ɵɵрени бергенде, демдектерни башкы дораан-на салып эгелээр боор, ынчангаш мени-ле кайы-бир ɵɵреникчиниӊ кыдыраажынга салыптар боор деп бодаан. Ындыг белен чүве кайда боор.
Ол хүн бирги классчыларга езулуг кичээл-даа болбаан, башкызы ɵɵреникчилерге столга канчаар олурарын, номнарны, кыдырааштарны канчаар салып алырын, оларны канчаар эдилээрин, демир үжүктү канчаар тударын айтып берип, ɵɵреникчилер-биле танышкан.
- Силерниӊ араӊарда, уруглар садынга кымнар турганыл? – деп, башкы айтыргаш, уругларныӊ холун кɵдүрткен. Дооза-ла холун кɵдүрүп келгеннер, чүгле Аккырмаа деп, улуг карактарлыг, тереӊ кирбиктерлиг уруг холун кɵдүрбээн.
- Холуӊар салыӊар – дээш, башкы Аккырмаадан айтырган: — Сен чоп холуӊ, кɵдүрбедиӊ? Уруглар садынга турбаан сен бе?
Оозу дидим эвес туруп келгеш, харыылаан:
- Чок.
- Чоп? – деп, башкы ылавылаан.
- Та – дээш, Аккырмаа куду кɵрген.
- Аваӊ, ачаӊ ийилээ ажылдап турар ийикпе?
- Ийе.
- Сен бажыӊыӊга кым-биле олуруп турдуӊ?
- Кырган-авам-биле.
- Санны кашка чедир санап, бижип билир сен?
- Билбес мен.
- А кандыг үжүктер билир сен?
Аккырмаа бажын чайгаан база-ла билбес болган.
- Олуруп ал.
Ѳске уруглар шупту-ла Аккырмаадан дээре болган: санны онга чедир санап-даа билир, бижип-даа билир уруглар бар. Ол хамаанчок, үжүктерни безин дыка таныыр уруглар бар. Ол бүгүнү дыӊнааш, Аккырмаа хɵлчок-ла хомудаан. А азыгда сыӊнып турган 2 демдек амырай берген: ында үжен хире уругларныӊ эӊ-не кошкаа бо-дур, моон черле салдынмаайн деп бодап ап-тыр.
Кичээл тɵнген. Аккырмаа сумказын туткаш, кожазы уругларны-даа манавайн, кара чааскаан маӊнапкан. А 2 демдек ооӊ соондан, ээзин эдерер эник ышкаш, хокпаӊгырлап маӊнапкан.
Кырган-авазы соӊга караанга кɵрүп турган чүве-дир. Уруу кел чыткан.
- Ѳɵреникчивис-даа келди-ле! – деп медээлээн.
Ол болза дүштеки чем үези. Ада-иези база бажыӊынга олурган чүве-дир. Уруу ɵɵрени бергенде, кым-даа ɵɵрбейн канчаар! Дооза-ла бɵлдүнчү бергеннер. Эжик-даа хылырт дээн, Аккырмаа-даа бо-ла келген.
- Аа богда уруумну!
- Чүнү ɵɵрендиӊер, уруум?
- Каям, уруум, чыттап каайн…
Аккырмаа ɵɵрүшкүге ɵɵрүшкү-биле харыылаар хамаан чок, сумказын тургуза тыртып кааш, ийи холу-биле арнын дуглааш, диван кырынга чыда дүшкеш, ыглап бадырыпкан. Ада-иези, кырган-авазы кайгап калган. Оон-моон айтырып, сургап турупкан.
- Па, бо чоӊчап бардыӊ?
- Чүү болду, уруум?…
- ɵɵреникчи кижи ынчап баарга кайын боор.
Аккырмаа ишкирнип ыглап чыда, хɵректенген:
- Мени чоп уруглар садынга тургуспаан силер!.. Ии-и. Ѳске уруглар дооза… ии-и… санны билир… Үжүктерни база… Чүгле чаӊгыс мен билбес…
Ада-иези, кырган-авазы ам кээп чүвениӊ ужурун билип кааш, уруун аргалап эгелээннер.
- Ажырбас, уруум. Ѳɵрени бээр сен – деп, авазы чугаалаан.
- Ѳске уругларны четкеш, эртер дээш, кызыптар болбазыкпа, уруум – деп, ачазы кɵгүткен.
- Каям бажыӊ, уруум – дээш, кырган-авазы тейинден чыттап каан.
А сумка артынга сыӊнып турган 2 «бо-даа чассыг, ыглаган уруг-дур. Мындыг уруглар ɵɵрени албас боор чүве. Черле моон салдыкпаайн адырам» деп, амырап бодап чыдып-тыр.
Ёзулуг кичээлдер-даа келген. Бир хүн-не дɵрт кичээл эрттирер, хɵйүнде-ле арифметика биле тɵрээн дыл келир, ынчалза-даа орус дыл, күш-культура, ыры, чурулга база болгулаар. Аккырмаа шынап-ла бергеге таварышкан. Башкызы кыдырааштарга чок болза сан, чок болза кандыг-бир шыйыг бижээш, ɵттүндүр бижидер. Эмдик холдар кайын эглир дээр силер. Канчаар-даа кызып-кызып бижиирге, кара шору. Чок болза шугумга чедир тыртпайн баар, чок болза эртир тыртыптар, чок болза ыргак-дагыр апаар. Башкыныӊ бижип бергенинге черле дɵмейлешпес. Чадап-чадап кааш, Аккырмаа хей-ле ада-иезинге шыжыгар.
- Ол-дур кɵрбеспе. Мени уруглар садынга тургузуп турган болзуӊарза, чоп ындыг боор…
А 2 демдек канчап барган деп бодаар силер? А ол дээрге Аккырмааны, хɵлеге-биле демей эдерип чоруп турган. Школаже баарга, школага баар, бажыӊга кээрге, ынаар эдерер, даштыгаа баарга, соондан үнер. Аккырмаа онаалга күүседи берген болза, дораа-ла оон будуунуӊ шилинче кире халыыр. Аӊаа будук-биле холужуп алгаш, кыдыраашка мышпак кара былчак болуп чыдыптарын азы демир үжүктү шугумдан ɵскээр эдертирин оралдажыр.
Ынчалза-даа 2 демдектиӊ барын, оод эдерти сүрүп турарын Аккырмаа-даа, ооӊ ада-иези-даа, башкызы-даа билип, аӊаа алдыртпас дээш, дооза бир демниг турганнар. Башкызы бир катап келгеш:
- Аккырмаа хɵнүп чадап тур, ылаӊгыя бижиири дыка кошкак-тыр. Онаалга күүседирде, баштай ɵске кыдыраашка бижиткеш, оон дүжүрүп бижидип турудар – деп каан.
Бажыӊга, шынап-ла, ынчаар кичээлдеп турганнар. Оон аӊгыда, Аккырмааныӊ хүн чурумун тургускан. Ында эртен турарындан эгелээш, кежээ удуурунга чедир шакты тус-тус доктааткан. Ада-иези уруун кежээниӊ-не оочурлап кичээлдедип турганнар. Ынчап турда, 2 демдек, чеже-даа оралдашса, кыдыраашче-даа, сумкаже-даа кире алыр боор бе.
Бир-ле катап башкы даарта демдек салыр деп дыӊнаткан. Хүннер эртип, кичээлдер чоруп-даа турза-даа, башкы мынчага дээр чаӊгыс-даа ɵɵреникчиге демдек салып кɵрбээн чүве-дир. Ѳɵреникчилер ону дыӊнааш, ɵɵрүп-даа, сестип-даа турганнар. А 2 демдек амырап-ла ханмас. Ол амыравайн, чүү амыраарыл! «Ам-на кыдыраашка, сумкага чурттаар хүнүм келген-дир» деп бодаан.
Ол кежээ Аккырмаа хɵлчок-ла кызып кичээлдээн. Чамдык үжүктерни, саннарны артык кыдырааштарынга каш-даа катап чараштыр бижээн. Ооӊ соонда кончуг кичээнгейлиг дүжүрүп бижип алган. Ол хиреде-ле авазынга чемелеткен:
- Бо кɵрдүӊ бе! Улуг К-ны чоп мынчаар тыртып алган сен! «Үжүглелде» кɵрем: канчаар бижип каан-дыр… Бо биче л-ди кɵрем: база соора…— Оон уруун кичээлдедип кежээлээн ачазын база кончуп каапкан:— Бо сен, чанында кижи, чүнү кɵрүп олурар кижи сен!..
Авазыныӊ аажызы черле кезээде ындыг: хензиг-ле чүве дээш, сыындыра-ла бээр. Ооӊ күзели болза уруу чаӊгыс кежээ-ле, башкызы ышкаш, чараштыр бижип, чазыг чок санны бодаптар апарзын дээр сагыштыг. А уруун авазы кончуй бээрге, 2 демдек амырааштыӊ билинмейн баар: бирде будукче мойт кылдыр шымны-даа бээр, бирде чалчырт кылдыр үне халааш, демир үжүк бажындан туттунупкаш, чайганы-даа каггылаптар. Ынчаптарга, Аккырмааныӊ холу сирилеп, чамдыкта соора бижигилептер.
А ачазында чүү боор ийик. Ол база-ла уруум шупту 5 кылдыр ɵɵрензин деп күзеп, аӊаа дузалажып турар-ла болгай. Ынчалза-даа бирги класска чап-чаа кирген чаш кижиден шупту чүвени доп-дораа, күзээни дег, күүседип тур деп, негеп болур бе? Кайын болур дээр силер. Чоорту ɵɵренип, чоорту чаӊчыгар апаар. Ынчангаш ачазы уруун кончувас, авазы хыйланы берген болза:
- Ол ажырбас, ону даарта эдип аптар бис. Мээӊ уруумнуӊ бижиири, сан бодаары хүннүӊ-не экижип бар чыдыр – деп харын-даа мактаар турган. Ону дыӊнааш, 2 демдек будук шилинче кире халааш, ис чок чиде бээр чүве-дир.
Ол хүн баштай-ла арифметика болган. Башкы-даа онаалга күүселдезин хынаар болгаш демдек салыр. Ону билир 2 демдек башкыныӊ авторучказынче дүрген-не кире халааш, кым-бир кижиниӊ кыдыраажынга чыдыптар дээш четтикпейн, далаш-биле мурнунче чүткээн. Каткан-хуураан, ону эрттирер боор. Ооӊ мурнунда 5, 4, 3 демдектер чыскаалдыр турупкан. Хɵйү-даа хɵлчок, ону черле мурнунче киирбес бооп-тур. А боттары улаштыр-улаштыр уштунуп-ла турган. 4 биле 5 демдектер эӊ-не хɵй үнүп турган, а 3 демдектиӊ үнери ховар болган. А 2 амдыызында чаӊгыс-даа үнмээн. Бир дыӊнаарга, башкы Аккырмааны кый дээн. 2 демдек ам-на мээӊ оочурум келди дээш, 3, 4 демдектерниӊ кыйыг-кыйыы-биле чүткүп олурда-ла, 5 демдек үне халааш, кыдыраашта чоргаары-биле олурупкан. 2 демдек дедир-ле хамыктыӊ соонче үндүр кыстырыпкан.
А дараазында тɵрээн дыл келген. Үжүктер багай бижээн дээш, авазынга Аккырмаа дүүн кежээ чемеледип турган болгай. Ону сактып келгеш, 2 демдек сергектенип, дидим эвес-даа болза, чоорту бурунгаарлап олурган. Ынчалза-даа ол хей-ле бурунгаарлаан, ону 4 демдек мурнап, Аккырмааныӊ тɵрээн дыл кыдыраажынга олуруп алган.
2 демдек ыяткаш, хей-ле Аккырмааны эдерип турган-дыр мен деп хомудап, башкыныӊ авторучказыныӊ соондан үнгеш, бүдүү чылбыртып чорупкан. Ооӊ соонда Аккырмааже чоокшулаар хамаанчок, ооӊ бараанын кɵрүп каанда, карак ажыт дезиптер апарган.
Аккырмааныӊ ɵɵрүп турарын чүү дээр! Бажыӊынга барык-ла маӊ-биле келген.
- Арифметикага 5 эккелдим, а тɵрээн дылга 4 эккелдим! – деп, кирип ора-ла алгырган.
Ада-иези, кырган-авазы — дооза-ла ону үглеп келгеш, ооӊ кыдырааштарын ажып кɵргүлээш, ооӊ-биле кады ɵɵрүп, уруун мактап, ошкап-чыттап турганнар-дыр.
— Эр-хей! – деп, ачазы мактаан.
- Уруум ɵɵредилгезин эки эгеледи – деп, авазы чоргаарланган.
- Каям, уруум, бажыӊ – дээш, кырган-авазы тейинден чыттап каан…
Уруглар садынга турарга, эки-ле. Уруглар аӊаа дыка хɵй чүүлдерни билип алыр. Черле ынчаш, бичии уруг бүрүзү аӊаа турза чогуур. Бир эвес кандыг-бир чылдагаан-биле турбайн барган уруг болза, муӊгараан херээ чок. Башкызы ɵɵредип турда, ада-иези дузалап турда, ɵɵреникчи боду-ла кызар болза, ɵскелерден кажан-даа дорайтавас болгаш кажан-даа 2 демдек албас.
А.А. Даржай
Дүнеки автобус
Хандагайтыдан Кызылче автобустап чанып орган мен. Автобус район төвүнден кежээликтей үнген. Чолаачыдан Кызылга каш шакта чедерин айтырарымга, он биле он бир шак аразында чеде бээр деп харыылап каан. Автобус ишти шыгырт долу эвес-даа болза, улус черле шору арбын болган. Солчурга база беш-алды хире кижи олурупкан. Мээң чанымга кижи-даа олурбаан, чааскаан эзеп каап чорааш, удуп калган чораан мен. Арт-сын-даа ашканын билбейн барган мен…
Оттуп келиримге, автобус доктаап туруп алган, улус олурткан тур. Чадаанада кээп доктааган болду. Кызыл чедер он шаа кижи немештир олурупкан. Мээң чанымга алдан хар ажа дүжүп чоруур хире, сесиирге кежи додарлыг тоннуг*, туткан чүвезиниң аары аажок кадай кижини дөртен хире хар үези аныяк херээжен олуртупту.
- Биледиң бо, авай. Че, таптыг чедер сен. Акым сугга байырдан чедирер сен. Байырлыг! – дээш, ол авазы-биле байырлашкаш, үнүп бар чыда, катап ээп келди.
- Силер Кызылда силер бе, акым? – дээш, мээң харыым манавайн-даа улаштыр чугаалай-дыр. Чазак черинде Аңгыр-оол дарганы таныыр боор силер. Акым-дыр ийин. Авазын уткуп алыр дугайында дыңнаткан кижи мен. Бир эвес ындыг-мындыг чүве болу берзе, ол бажыңга чедирерин бодап көөр силер аа, акый. Акым сугнуң бажыңы хем кыдыында чүвейн, ол бажыңны Кызыл хамаанчок, Тывада билбес кижи ховар-дыр ийин. Ындыг-дыр аа, акый?
- Кырганның баар бажыңының билир-ле кижи-дир мен. Мээң бажыңым өске кудумчуда дээрден башка, оон ырак эвесте чүве. Оруувус мырыңай чаңгыс улус-тур бис. Сагыш човаваңар, дуңмам. Үдеп чедирип каар мен – деп, кожам кадайның уруунга аазап кагдым.
Автобус-даа шимчеп чорупкан. Ол-бо олуттарда улустар аразында чугаалажып эгелээн. Чаңгыс сандайда кожа олурар кырганым баарында сандайның ооргазындан так туттунуп алган, автобустуң мурнуку көзенээн өттүр карарып көстүп турган караңгы дүмбейниң аразынче көрүп алган, ыыт-дааш чок олуруп тур.
- Чадаанада силер бе, угбай? – деп айтырдым.
- Чок, оглум. Сесегеде. Демги уруг мында. Чадаанада, даараныр черде кижи ыйнаан бо. Ооң аалынга бир каш хонгаш, ам Кызылда оглум сугже бар чыдарым бо ыйнаан, оглум – деп, кожам чугаазының топтуу аажок, шала далаш чок, шөйүлдүр харыылады.
- Кырган пенсияда ышкаш аа?
- О, шагда-ла пенсилээн мен, оглум. Малчыннап чораан, ам боттуң каш чүвези-биле ынчап чоруур. Суурга кайын олуртуна аар ийик. Малчын уруум аалында чоруур кадай-дыр мен ийин. Кызылда оол дөрт кыс аразында дың-на чангыс оол-дур ийин. Уругларның боттарын-даа шоолуг сагынмас, боларның ажы-төлүн аттыг сактыр чүве-дир ийин. А чаңгыс кижи чаңгыс болур чүве-дир ийин, ол харын сагышка кирер – дээш, угбай каттырып кагды.
– Кызылда чүнү ажылдап чоруур силер, оглум?
– Солун черинде мен ийин. Өвүрнү бир кылдыр кезээш, ам чанып бар чыдарым бо-дур ийин, угбам. Силерниң оглуңарны, ол дарганы, таныыр мен.
– О, улуг черде улус-тур силер, оглум. Даргалар харын бот-бодун танышпайн канчаар, ам артында чаңгыс хоорайда чурттап турар улус.
– Малчыннар-даа хүр кыштап турар чүве ыйнаан, угбай?- деп, кожам кырганның чугаакырынга амырап, оон ам-даа сөс үндүрүп алырын кызыдып олур мен.
– Магалыг чылыг кыш-тыр-ла бо, оглум. Хар өй-тавында, хат база чок. Өлүп хораан чүве база чок. Ыт-куштан сол-ла чүве-дир. А бо оор деп кончуг чүве бар чүве-дир. Чоокта чаа бистиң аалдың сес инээн алгаш барды. Чиңгин-оол, күдээм-дир ийин, истээн кижи бо. Адар-Төштүң Ак-Хем-Аксынга элге чыгап тургаш машинага чүдүрүпкен-дир деп келген. Ол-бо шагдаа-медээге база дыңнадып, демдеглеткен-не чүве-дир. Мынчага чедир сураг. Та, Чаа-Хөл, та Кызыл-Даг улузу ынчалган чүве, кым билир ону, оглум. Кызылда оол база дөзүнден сурагладып-ла турар угаанныг болду. Бир херээм ол ийин – деп, кырган кадай чугаалап олурду.
– Улуг каража-дыр оң угбай. Та канчаар демисешсе, эки чүве ыйнаан. Оорларны шаа-биле тудуп-ла турар, ол хиреде улустуң малының чидери мырыңай дам барган.
– Ындыг-ындыг, оглум. Бо шагда мал тудары бергедээн, туда кадарып турда-ла, чай кадындан алыр ышкажыл. Чаңгыс-даа баш алзыр болза, улуг каража-дыр. Шынап-ла та канчаар оорлар чүве бо? Ам артында машина-балгаттыг, оон кедерезе октуг-боолуг болур чүве-дир. Шуут-ла ат болган тывалар бис. Хай-бачыт халдаан улус-тур бис. Кызылда мырыңай коргунчуг дээрил, оглум?
– Силерниң чугаалап олурарыңар чөп, угбам. Ат болган улус-тур бис. Аныяктарны шуут сула салып алган. Ажыл чок деп чүвеже чууй каар улус-тур бис. Ажыл харын чедишпес чүве-дир ийин, ылаңгыя, көдээде аан. Ынчангаш чер-черден аныяктарның Кызылда тырлып туруп алганы-даа ында. А Кызылда ажыл бар-даа болза, чок болза, тускай мергежили чедишпес, азы чурттаар чер чок боор. Кара элдеп-ле болгай, тыва даргалыг черге тывалар, орус даргалыынга орустар мөөңнежир апарган. Чылдагааннар-ла хөй чүве-дир ийин, угбай – деп харыыладым.
Чолаачы автобус иштиниң чырыын өжүрүпкен. Улустуң чугаазы чоорту шеглеп эгелээн. Мен дораан-на эзеп, карактарым шие кааптым. Кызылга чедир-ле удаан болган мен. Мени демги угбай оттура каапкан. Малчын угбайның аар рюкзагын алгаш, дашкаар үнүп келдим. Автовокзалдың даштында бетон сери адаанда узун сандай кырынга кырганның чүъгүн салып кааш, ооң-биле кады авазын уткуп келир Аңгыр-оол дарганы манап туруптум. Кадайның уруу чагаан-на болгай, сөзүн берген чүве төлээде, ону күүседир апаар. Төпче дарганың машиназы-биле кире бергей мен деп идегеп турдум.
Дүшкен улус кудумчу автобустарының доктаар черинче салыпканнар, «Он беш дугаар» чедип келген турган. А бис демги угбай-биле ооң оглун манап артып калдывыс. Чээрби минута хире турдувус. Соок база дыңзып келген. Майыктаажым улдунуң бетон хаара берген. Чаңгыс черге доңуп турбас дээш, аай-дедир хере-хере базып каап тур мен. Кадайның дарга оглу сураг. Демги угбай база-ла ажаанзырай берген.
- Чедип келир ыйнаан бо оол, оглум. Силер харын чана бербес силер. Мени соокта таңныылдааш канчаар силер, оглум. Ажырбас, чоруптуңар – деп, кадай чугаалай-дыр.
- Дарганың телефонун билир силер бе, угбай? – деп, айтырдым.
- Ок көдек, уткан-дыр мен. Чадаанада уруг саазынга мындыг саннар бижип берген чүве. Улустан дилээш, долгадып алыр сен диген болбазыкпа – дээш, хойнунче холун суп киирипкеш, оон саазын уштуп, менче сунду.
Мен телефон-автоматтан кырган угбайның оглунуң бажыңынче долгадым. Телефонга херээжен кижи харыылап келген. Аңгыр-оол дарганы айтырдым.
- Бажыңында чок, командировкада! – деп, херээжен үн харыылады.
- Автовокзалда кырган-аваңар келген. Мен бажыңыңарга чедире берейн, квартираңарның дугаары каш ийик? – деп айтырдым.
- Чүге дыңнадып кагбас кадай чүвел! Мен ам дуңмаларым өөнче чоруурум ол-дур, Бай-Хаакче, даарта уруунуң кудазы болур. Бээр кээриңерге-даа куруг черге келир силер. Мен «Кызыл» гостиницазынче долгап каайн, аңаа чыттырып калыңар. Аңгыр-оол Лаа-Серенович бир дугаар хүнде келир, авазынга ынчан ужуражыптар ыйнаан – деп, херээжен үн арыг орус дылга кээп чугаалады.
Харыылаар чүве-даа тыппаан мен, харлыга берген тур мен. Ол аразында Аңгыр-оол даргамның кадайы телефоннуң тудазын сала каапкан. База катап долгаар дээш шуут-ла бертсиндим. Сактырымга, оларның бажыңынче бодум чыырлып, чүткүп турганзыг кыннып келген. Аңгыр-оол дарганың авазынга ам чүү деп харыылаар кижи боор мен деп, ханада азып каан телефон баарында, бир кемниг херек үүлгедип алган чүве-биле дөмей, аайын тыппайн тур мен. «Кенниңер ынча дидир деп канчап чугаалап диттигер, ол чүзүл «Кызыл» гостиницазынга чыттырып калыңар. Аңгыр-оол Лаа-Сюрюнович бир дугаар хүнде келир, авазынга ынчан ужуражыр ыйнаан» деп аан.
Канчаар-даа бодап келиримге, дарганың кадайының аажы-чаңының ужуру меңээ черле билдинмеди. Кыштың соогунда, ам артында дүнеки хоорайга кижиниң авазын ынчаар чаңнаарга болур бе? Азы көдээ черде, талыгыр дагда кыштагда чурттап орар малчын кижиден өдексиг, чуңгаксыг дээш ческинери ол бе? Чугаазының аяны дыка-ла доңгун, турамык болду. Оглунуң чок черинге төрээн иези ооң бажыңының эргинин арта базар эргези чок болганы ол бе? Орукка малчын угбай-биле кем-херек үүлгедиишкиннериниң өзүп турарын сагыш аарып чугаалажып чордувус. А бо кем-херек эвес чүве бе, барып-барып ашааның иезин дора көөр, ону ыттан куду көөрү – кем-херек эвес деппе!… Аңгыр-оол Лаа-Сюрюновичини көөрге, чазык-чаагай, хөглүг-баштак, улугну улуг, бичиини биче дээр сеткилдиг кижи-ле чораан азы ол чон аразынга ындыг кижи ийикпе, а бажыңынга – кадайының аксы чүнү эде-дир, ооң кара аайындан эртпес, төрээн иезин безин кадайындан камгалап ап шыдаваанын бодаарга, эң-не туруш чок кижи-дир, дириг-ле авазындан ойталап турар улуста кандыг ыдыктыг чүве турар боор деп иштимде хорадап аттыг мен. А кырганга чүү деп харыылаар кижи боор мен? Кенниниң чугаазын бирден бир чок чугаалаар бе? Ынчалзымза, мээң таламдан база-ла кады келгеним малчын угбайга аар согугну таварыштырганым ол, Аңгыр-оол дарганың кадайы мээң «холум-биле» кунчуун диригге «соп кааны» ол болур апаар-дыр. Бак-ла чүве ыңай турзун!
Дашкаар үнүп келдим. Кырганым аар рюкзагының чанында тур.
- Даргавыстың бажыңы харыылавайн тур, угбам. Кожаларының телефонун билир кижи мен – деп, мегелээр ужурга таварышкаш, уламчыладым.
- Уругларыңар Бай-Хаакче кудалап чоруткан дидирлер. Оон ыңай баар бажыңыңар бар бе, угбай?- деп айтырдым.
Өрү Каа-Хем суурда калган ашактың чээни бар. Оларның бажыңын бо караңгыда хамаан чок, хүндүс безин тыппас мен ийин. «Кызыл» деп көстүүнзе бар чораан, аңаа бир хонган мен, оглум. Дужамык-ла болдум аа. Көстүүнзе эжиинге чедирип кагзыңза кандыгыл, оглум? – деп, кырган шала эпчоксунганы кончуг айтыра-дыр.
Чүрээм чым-сырт кынган. Аңгыр-оол Лаа-Сереновичиниң авазы «Кызыл» гостиницазынга доктаап, аңаа хонуп-дужуп турганын ооң бодундан дыңнаарга, дыка-ла чиктиг болду – төрээн авазы оглунуң бажыңындан барык-ла суг чажым черде – аалчылар бажыңында деп чүвени бодап келгениниң соонда, иезин ындыг салымга таварыштырган кижиже хол-даа сунары ческинчиг кыннып келир-дир.
«Чүү деп мындыг чуртталгал бо! Оглу чазак индиринден улуг чыыштарга, телевизор-даа арнынга кижи дээш човаашкын дугайында барык-ла хөрээн шаштынар чыгыы чугаалап турар. Улуг-бичеже хүлүмзүрүп, холун сунуп чоруур. Чон дугайында сагыш аарып чоруурун даады көргүскен турар. А бодунуң төрээн авазы оглунуң бажыңындан каш-ла базым черде аалчылар бажыңының көзенээнде дежурныйдан хос орун дилеп, куду көрдүнген турар. Төрээн аваларывыс уттуп алгаш, чон дугайында бедик сөстер октап, чугаалап, депутат демдек астып алгаш, чымчак ширээге саадап чораан херээвис чүл? Мен ындыг черликсиг чорукка удур мен, мен ындыг кижилерниң арнынче хөме дүкпүрер мен, «Чөп-чөп!», а чонну ава хевирлээр. Ава чокта – чон турбас!» деп, иштимде хорадап, килеңнеп хөлчок мен. Аңгыр-оол Лаа-Серенович мээн чанымга турган болза, ону та канчаптар турдум ыйнаан.
– Че, угбам! Чанып ораал! Мээңиинге баар силер. Хонар чер тыпты бээр. Мен бажыңче долгап каайн, өг ишти сүттүг шайдан хайындырып чытсын – дээш, катап вокзалче кире халааш, бажыңче долгап кааш, малчын угбайны эдерткеш, автобус доктаамынче базыпкан мен…
Аңгыр-оол Лаа-Сереновичиниң авазы бажыңывыска ийи хонган. Бажыңымда телефон үрелген, кудумчудан ооң аалынче долгадым. Кадайы харыылап келди, дарганы айтырдым, келбээн диди, авазының дугайында телефоннап турганым чугааладым.
- Гостиницаже ол-ла дораан долгап каан турган мен, чыдып алган боор аа?- деп айтырды.
- Чок. Бистиинде.
- Төрели силер бе?
- Ийе, дыка чоок. Авамның кады төрээн угбазы-дыр ийин – деп харыыладым.
А херек кырында, бисте төрел-даа чыт чок.
- Ынчаарга үнер-кирер чери чок кижи дег, чүге долгап турар силер? Бистиң бажыңывыста кандыг кижилер чурттап турарын билбес эвес силер – Тываның удуртукчулары. Ол кадай оглунга аал чеми эккелген болза, эккеп каар силер.
- Силерни та кандыг кадай төрээн. Херээжен кижи төлү эвес-тир силер. Бажыңыңарны билир мен – Дворяннар уязы. Аваңарның эккелген аъш-чемин боттарыңар ап ап көрүңер! – деп, телефонга алгыра каапканым бодум билбейн барган мен…
Аңгыр-оол Лаа-Сереновичиниң авазы ийи хонганда, Чадаанаже чана берген. Ийи хонук иштинде ол хөөкүй та чүнү бодаан. Езулуг маадыр ие. Оглу-кенни аразында найыралдыг-ла чоруур болза, ооң боду ажырбас деп бодаан боор оң. Авалар ажы-төлүнүң оларга хамаарыштыр кылган өскерликчи чоруун өршээп чоруур. Аваның чурээ дег өршээчел, буянныг чүрек кайда боор!..
- Каш хонганда, Аңгыр-оол Лаа-Серенович авазының эът-чемниг рюкзагын эккээри-биле бажыңывысче чолаачызын ыдыпкан чораан. Чолаачы эрниң арнынче көөрүмге, ыяткан-човаанының им-демдээ көзүлчүк. Ырак кыштагдан авазының бадыра келген эъдин дүлүп чип ора, Аңгыр-оол Лаа-Серенович авазын оода сагынчы ирги бе?
- Ону оон дыка-ла айтырыксаан мен…
- сесиирге кежи – дүгү узадыр өзе берген хураган кежи, дөтпе кежи
- Майыктааш – идик
Он рубль
1
Почтачы Ортун-кыс ызырар ытка сывыртаткан чүве дег, хирт-сарт кире халып келген. Шайлап орган Сериң кадай ызырар ыт хамаан чок, чөлдүр хаважыгаш безин тутпайн турарын көңгүс утту каапкаш белиңнээн уу-биле:
- Сок-сок! – дээш, почтачының кире чүгүрүп келген шала ажык эжиинче шаажаңын шывадап чорудупкан.
Шаажаң эжик кастыынга деггеш, бузундулары шала кырынга кыңгырт дигилээн.
- Орус езуда ол аас-кежии-дир – деп, чүве тоовас чаңы-биле Ортун-кыс чугаалай каапкан.
- Паспортуң эккел, угбай.
Кадай азыгда тейлендир кыр-кырынче баскылаштыр салып үндүрүпкен чемоданнарның эң үстүндээзин дүжүр соп эккел чорда, оозунуң аксы ажыттынгаш, иштинге чораан хамык-ла саазыннар тоо-быдарадыр чашканналы берген. Бүрү дег тоглап дүшкен саазыннарның аразын коптарып кирипкен.
Паспорт тывылбастаан – черле көзүлбес. Ол аразында Ортун-кыс база чиде хона берген. Стол кырында паспорт, он рубль, акша шилчиткен саазын чыткан. «Черден көдүрүп алдым деп чугаалавас кончуун-даа аарай. Кезээде сирилээн-кавылаан чоруур» деп бодавышаан, шалада саазыннарны бөлүп, аржыылга ораай шарып кааш, чемоданнап каан.
Эжик аксында шаажаң бузундуларын болуп каар дээш, бир-ийи базып чорда, Сериң кадайның бажыңы ырлаар-хааржактың* тырыкы дээрбээ дег, бөөлденип долганы берген. Чиндиргей тулаа кырында чүве дег, кадай бир будун көдүрүп чоруй тендиш диген. Кээп ужуп чыда, куруг агаардан халбактаны кааптар аразында, бажыңның дээвиири кырынче хөме келбишаан, ооң хөрээн албыктыр база берген ышкаш болганын хензиг када-ла эскерип четтигипкен. Карактарының уунга бир-ле чүве чырыткылаш дээш дүмбей дүне өшкен от дег караш дээн. Кадайның караанга соңгадан бакылап келген хүн ынчаар көзүлген. Сериң шоодай дег шалаже шөлүрт дээн…
Ол шала кырынга та кажанга чедир чыткан. Элээн үр чыткан-на боор. Караан шагжок ажып келген. Өрээл иштинче соңга өттүр хүннүң херелинин алдыннанчак доозуну согунналдыр шөйлү берген чайынналдыр ойнап турган. Сериң кадай куу довурак кырынга чыткан чүве дег хөлбегер кара юбказын кактагылаан. Солагай холун шимчедирге шуут-ла билинмес болган, сактырга-ла, ооң эктинде өске кижиниң холун эптеп-даа каан ышкаш. Оон стол чанынче калгып чорупкан. Солагай буду база-ла өлүг, эът-бодун бодап көөрге, мойнунда аар моң сөөртүп каан ышкаш болган. Кадайның арны изиш дээн: «Соктуна бергеним ол ирги бе?» деп айтыртына каапкаш, кадык холу-биле аксын дуй туттунупкан, ынчаарга-даа ооң бажындан ол-ла бодал ырап читпээн, ооң бүгү мага-бодун хөме алгаш, мээ-медерелин чүмү-биле шыва апкан.
– Ол канчап баарым ол ой, оглум? – деп, дыңналыр-дыңналбас кылдыр чугааланып, столдуң азыынга чөленип алгаш, кадык холу-биле паспорт чанында чыткан он рубльди тудуп ал-ла, эриннеринге үстүрүп чыттагылаан: «Ол-ла дерзиг чыдын хевээр-дир аа, оглум! Ам шуут таныттынмас болдуң ыйнаан. Бурунгу чылдан эгелээш сээң чоруткан акшаңга чылдың-на бир катап хөйлең садар болдум. Өөренип туруңда, дөртен алдыны кедер кижи болгай сен. Ам оон улгаткан болдур сен ийин. Хоорайга сени көрген улус семирээниңни кайгап кээр болдулар. Дөртен алды, дөртен сес, бежен дугаарлыг чаражы кончуг хөйлеңнер саткылап каан мен, оглум. Оларны орун кырынга чада салгылап, оглум чедип келген чүве дег чарашсынып, эктин-хөрээн суйбап олургулаар-дыр мен. Ону улустугда кайын ынчап баар ийик мен. Улус сени авазын уттупкан деп чугаалажып тур ыйнаан, кижээ сөглээр эвес. Уткан болза, акшаны чоп чорудуп турар деп але, оглум. Улуг, чай чок ажылда кижини бистиң багай көдээ суурувус улузу кайын билир ийик, аңаа оларның угааны канчап чедер дээр сен. Кызылда тудуг дүн-хүн чок туттунар чуве дивежикпе. Ынчаар ажылдаарга ава хамаанчок, кожа чанында олурган кадайын-даа, ажы-төлүн-даа хаая көөр апаар чүве ыйнаан. Харын уйгун чедир удуп ап тур ирги сен бе? Мындаа шаңнатканнар аразында сээң адыңны улус солундан көрген чорду. «Күш-ажылчы шылгарал» деп медаль-биле шаңнаткан дээр-дир. Ол-ла болгай, ынчаар ажылдап, шылгарап чоруур. Каям, чуңгаксыг, дерлиг кара бажың чыттап каайн» дээш, Сериң кадай карактарын имирерткеш, бодунуң бодалының тайлымынга алзып, он рубльди соксаал чок чыттап-ла, чыттап-ла турган.
Күскү аяс, сыг дээр сырын чок хүндүс сарыг бүрүнүң будуктардан аяар ээргииштелип бадып орары дег, кырган шалаже чоорту чылбырап бадып эгелээн. Ооң хөрээнден девидээн кышкы-даа үнмээн, тургузу ойнап каапкан чаш уругнуң ойнаар-кызын дыңзыдыр куспактап алгаш, удуй бээри дег, он рубльди так адыштапкаш, шалага калбара чыдыпкан.
Совхозтуң мурнакчы саанчызы чораан пенсионер Сериң угбай ол кежээ, эртенинде-даа Дөңгүр-Каразын саап үнмээн, бажыңының чанында шай хайындырар чадырының дүндүүнден ыш безин бурт дивээн. Хериминиң иштинде инээ бызаазын эмзирип алган, ээзиниң бажыңындан үнүп кээрин үр-ле манап өскүссүргей эдип каап турган. Инектиң алгызындан чоок-кавының өглери кадай-биле бир-ле чүве болганын билип кааш, салчып келгеннер.
Сериң кадай шагда-ла эът-кежи соой берген стол чанында шөйлү берген чыткан. Адыжында – он рубль.
Дөңгүр-Кара ээзин чеже манаар: бызаазын эдерткеш, алаакче базып кирип каан. Ол хевээр өдээнге ээп келбээн…
3
Кадайның оглунче Ортун-кыс телеграмма каксыпкан. Ажылдап турар черинден телеграмма дораан келген: «Монгуш Мөңгүн-оол Калдарович өөнүң ишти-биле Италияже туристеп чоруткан. Чээрби хонгаш келир».
Чайнын изиинде кайда-чүде Италияда кижини канчап манап турар боор, Сериң кадайны чону чаагай ажаап каан. Чүгле бир кижиниң улус аразындан чугаазы дыңналган:
– Төрээн чери, төрээн иези, өскен өө деп чүве бар ыйнаан.
Кадайны суур чевээниң эң-не бедик черинге орнукшудуп каан: оортан хем бажының мөөрүктери*, ол кавының даг-дажы, тараа шөлдери адышта дег ногаарарып көстүп чыдар…
Мөңгүн-оол чээрби ажыг хонук эрткенде, чиик машиназын мунуп алган бо келген. Кезек ашактар эдертип алгаш, авазының сөөлгү турумчуп алган черинче хапкан.
Чевег оларны сүртенчиг ыржымы-биле уткуп алган. Сес чыл школазының өөреникчилериниң кылганы саазын чечектер салгынга сылдырткайнып, аваның маанайының бажында дагжап турган. Оларның даажы мортук довурактың* адаанда чыдар кижиниң: «Ам-на чедип келдиң бе, оглум!» дээн сымыраныын дыңнаан чүве дег чаңгыс аай шимээргээр болган.
Мөңгүн-оол хавааның дерин ак торгу аржыылчыгажы-биле чодуп, чевег хериминден туттунуп алгаш, бажын чайып турган.
Ол херимни долгандыр кылаштааш, костюмунуң үстүкү карманындан ийи даштыкы янчыыр* уштуп эккелгеш, бирээзин авазының чыдар мортуунче киир октапкаш, бирээзин кыпсып алган. Дүрген-не орукта тургузуп каан «Жигулизинче» салып ынай болуксаазы келген. Сактырга-ла, авазы чыткан черинден хенертен туп-тура халааш, ону ашактар мурнунга кончуп туруп бээр ышкаш болган. Ынчаар бодапканының соонда ам кээп, эриннери чөлбенейнип келгеш, карааның чажы сыстып, бүрүден шалың дамдызының чуглуп дүжери дег, кылаңайнып борбаш дээн.
– Ам черле ынчанмас мен, авай! Сеңээ үргүлчү кээп турар мен! – деп, орай минниишкинниң сөстерин пат боорда чугаалап диттигипкен.
Аңаа кым-даа, чүү-даа харыылаваан. Чүгле саазын чечектер: «Ону ам дүвүретпе, улуг уйгузун удуп дыштанзын!» дээнзиг салдырткайнып дагжап чыткан.
- Ырлаар-хааржак – патефон
- мөөрүк – хемниң кыры
- мортук довурактың – овааланы берген довурак
- янчыыр – таакпы