Он чедиги тоол. МѲГЕН-БҮРЕНГЕ ТУРГАН ХАМНАР
Школадан үндүртүпкеш, кырганнарныӊ чугаа-соодун кончуг сундулуг дыӊнаар апарган мен, ол болза мээӊ база бир эртемим ол чүве. Мээӊ бо чугааларым болбаазыраӊгай кижилерге мырыӊай солун эвес болур, чүге дээрге олар номнар номчугулааш, ол-ла маадырларынга хандыкшаан болурлар. Мен хѳѳкүйде ырак чер чедер харык чок, ынчангаш адам-ѳгбем кулун чурту Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ харап турары Мѳген-Бүрен хемниӊ унунга чурттап чораан хамнар дугайында тѳрээн адамныӊ, азыраан адамныӊ болгаш ол-ла чер чурттуг хоочуннарныӊ чугааларын ол-ла хевээр чугаалап шыдаар мен. Ол чугааларны чүгле бодум бодумга чугаалаар турган мен. Ѳске улуска хамнар болгаш оларныӊ кѳстүр кѳзүлбес маадырларыныӊ дугайында чугаалаар болза, мени аӊгы дайзыны кылдыр шивишкиннеп бижиптер бурун эргелиг кижилер бар.
Сѳѳлзүредир мээӊ бо чугаамны сонуургап дыӊнаар кижи база тывылган, ооӊ адын Успун-Доржу дээр. Ол база школадан үндүрткен оол чүве, ол акый база-ла школа чанынга чаштып келир, мен база чаштып келир, оон ам улус кѳрбес черге баргаш, кожалаштыр олуруптар бис.
Кырганнардан дыӊнаан чугааларымны бодум чогааткан янзылыг чугаалаар апарган мен. Мээӊ билип алганым болза, баштай кым-бир хамныӊ допчу-намдарын чугаалааш, ооӊ ады-биле холбашкан бир торулганы албан ыдар мен. Карачал кижилерниӊ билбес чүвелерин хамнар билир деп бодааш, тоол ыткан кижи дег ыдар мен.
Дээр уктуг Амыр-Биди хам
Бо-ла Мѳген-Бүрен чурттуг Иргит Амыр-Биди дээрлер уктуг хам дижир. Эр хиндиктиг кижилерниӊ бир онзагай хамы дижир. Ол хам кедергей чараш дериг-дүӊгүрлүг. Эзир чүү-биле шимээн бѳрттүг, эгиннериниӊ кырында ийи кара кускуннуг тонунуӊ чыланнары, дириг чүве ышкаш, дыйлаӊнажыр. Дүӊгүрүн кызыл шивит-биле ѳӊнеп каан, артыш дазылындан кылган орбалыг. Амыр-Биди хам хамнаан черге ол черниӊ улуг, биче назылыг кижилери чыглып келир. Үжен чылдар үезинде Амыр-Биди хам чорта бээрге, Шѳйүк-Дыт-Бели деп черге сѳѳгүн орнукшуткан.
Ынчан мѳчээн хамнарны серилээри шеглели берген, ынчангаш ол хамны кыдыра каскан черге хѳмгеш, кырын сай ыяштап каан. Эдилеп чораан хамык хер-херекселин бир улуг дытка чаларадыр азып каан. Ол хамныӊ хѳѳрүнче кижи барбас турган.
Амыр-Биди хам хамнай бергенде, даады сылдыстар дугайында алганыр, чаӊнык-биле кады чораанын алганыр турган. Биче-Мѳӊгүн-Тайга ол хамга ыдыктыг бооп арткан болгаш ооӊ ээзиниӊ дугайында бо-ла чугаалап орар чүве.
Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи
Чер ээлиг болур. Хем база тускай ээлиг. Даг база тускай ээлиг. Чер-черниӊ ээлери база тус-тус аажы-чаӊныг болгулаар. Бистиӊ ада-ѳгбе чуртувус Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи ак аъттыг, ак хептиг, ак салдыг эр кижи дижир. Ол эр кижиниӊ ак салы шаг шаанда арай бичии турган, ынчангаш Биче-Мѳӊгүн-Тайга бажында меӊги ынчан хензиг турган. Ол бедик сынныӊ ээзи эр кижиниӊ ак салы улгаткан тудум, Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ меӊгизи чыл келген тудум улам-на улгадып кел чыдар.
Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи эр кижи ак хураган кежи бѳргүн ужулгаш, чая кааптарга, ак хары чаай бээр дижир.
Мѳген-Бүрен хем Моол чуртундува киир агып чыдар. Ол хемниӊ хүн ажар талазында Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи болур ак аъттыг эр кижини кѳрген кижи кончуг узун назылыг болур дижир.
Амыр-Биди хам хамнаарыныӊ мурнунда Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ак аъттыг ээзи-биле ужуражып алыр, ынчангаш хамнап турар үезинде дээрлерни дескиндир алганыр, ораннарны одуртур алганыр хам дижир.
Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ чоогунда черлер шуптузу тус-тус ээлерлиг. Ол ээлиг черлерде кижи караанга кѳзүлбес чүвелер бирде чугаалажып турарлар, бирде каттыржып турарлар, бирде ыглажып турарлар. Оларны чүгле хамнар кѳргүлээр, оларныӊ чугаазын чүгле хамнар билир дижир.
Амыр-Биди хам чер ээлериниӊ чугаазын билир хам дижир.
Черниӊ, сугнуӊ ээлеринден
хамнаан Содуна хам
Бистиӊ Мѳген-Бүрен унунга алдарлыг хам кадай чурттап чораан. Ооӊ адын-сывын Иргит Содуна дижир. Ол хам кадай болза черниӊ болгаш сугнуӊ ээлеринден хамнаан хам дижир. Ал-боду ак сеткилдиг, чонунга хүндүткелдиг, чуртунга чоргааралдыг хам чораан. Ол хам кадайныӊ иезиниӊ угу чер, суг ээзинден хамнаан дижир.
Содуна хамныӊ чылдыӊ дагып турары хам дыт бар чүве. Ол дыттыӊ будуктарында чаламалар салгынга саглаӊайнып тургулаар. Содуна хам илби-шидилдиг турган. Кожаларыныӊ таакпызы үзүлген болза, хамнап тургаш, бир черден таакпыны дүжүрүп эккээр турган. Содуна хам ѳѳнге хамнап турда, ѳгнүӊ дүндүүнден кыдаттыӊ бир боодал сарыг таакпызы дүжүп келирге, дүӊгүрү-биле дозуп алыр турган. Оон ол таакпызын боду тыртпас, чүгле кожаларынга үлегилеп бээр хам кадай турган.
Ол хам кадайга черниӊ, сугнуӊ ээлери кончуг болчур боорга, бүдүү билир шивишкиннер аӊаа дээринден корткан дижир чүве. Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ долгандыр чурттаан кижилер Содуна хамдан коргар-даа, ону кончуг хүндүлээр-даа турганнар. Чок апаар мурнунда дериг-херекселин бир куйда шыгжаттырып каан. Черле ынчаш хам кижи бодунуӊ ѳлүрүн бир чыл бурунгаар билир. Содуна кадай чок апаарыныӊ мурнунда мал-маганын болгаш эдин-севин ажы-тѳлүнге үлеп берипкен.
Алдан чылдар үезинде Содуна хам таалал болган. Ону серилевээн. Чаа шагныӊ ёзузу-биле Агылыг-Ой деп чевег черде хѳѳржүдүп орнукшуткан. Ол хамныӊ хѳѳрүнүӊ чанындан тос чүзүн чечектер үнүп келген дижир, ол дээрге хоор чонунга буянныг чораанын черниӊ болгаш сугнуӊ ээлери билип кааш, чечектер үрезиннери чажып каан боор дижир чүве.
Бистиӊ черде Содуна хамныӊ дагып чораан аржааннары, суг баштары, арттар, хонаштар, тел ыяштар, бай ыяштар, кѳжээлер бар. Кааӊ-халап болу бээрге, Содуна хам бистиӊ Биче-Мѳӊгүн-Тайганы дагыптарга, суггур чаашкын чаъстап келир дижир.
Содуна хам чер болгаш суг-биле тудуш салым-чолдуг кижи чораан.
Улуг-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи
Дээр уктуг хам ирей Иргит Амыр-Биди чер болганда улуг хамнарны дѳгере билир, чер болганда бедик сыннарныӊ ээлерин база билир дижир. Улуг-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзиниӊ дугайын аныяктарга бо-ла чугаалап орар. Мен ооӊ торулгазын чаӊгыс катап дыӊнааш, сактыр болдум.
Алдай чуртунда хоочунга чораан мен дээр. Тозан хар ажа берген бир алдай шуваганчыныӊ чугаазы бистиӊ черниӊ кырганнарыныӊ чугаазы-биле дѳмей болган дээр. Ол торулганы мен дыӊнааным мындыг чүве.
Каргы хемниӊ чер иштинден үнүп чалараан черинде Улуг-Мѳӊгүн-Тайганы кѳк дээрже дыка чоргаар бедип турар. Улуг-Мѳӊгүн-Тайганыӊ чиге бажында тарбаган кежи бѳрттүг кадай бар. Ол бедик сынныӊ ээзи ол дижир. Ол кадай кижи тарбаган кежи бѳрттүг, хүреӊ торгу-биле додарлап каан хураган кежи тоннуг, хүреӊ чычыы курлуг, кара булгаар кадыг идиктиг. Ол кадай шагныӊ дѳрт эргилдезинде янзы-бүрү ѳӊ-чүзүннүг хевин солуй кеттиниптер.
Улуг-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи кадай аян-чорук чоруурда ак хавактыг хүреӊ аъдын мунуптар. Ол аъды бирде саяктап базар, бирде чындыӊнадыр чыраалаар, бирде сыыладыр челер аът дижир. Ол аът болза мунуп чораан ээзи кадайныӊ чугаазын база билир дижир. Ол кадайныӊ чүген, чуларыныӊ белдирлерин арыг мѳӊгүнден шуткуп куткан болгаш хуулгаазын хээлерлиг. Эзерниӊ базыткыыштарын база шулу мѳӊгүнден шуткуп куткан, чечектер хээлиг дижир. Тѳрепчизин кара булгаардан кылган, кыдыын долгандыр сыын сиири-биле ыскыттап сыраан. Кошкар баштыг эзеӊгизин чымчаӊнадыр тѳрепчизинге тепсени кааптарга, муӊган аъды кулактарын сүүреш-сүүреш кылгаш, кушкулаштыр ужуптар дижир. Ол тергиин шевер кадай турган, ынчангаш тепсезин база-ла кара булгаардан боду оюп бышкаш, хээлеп шокарлап алган. Ол тепсениӊ хээзинде тос кѳк дээрлерниӊ ырак ындында ак дээрде чурттап турар азарлар, хоорлар аймааныӊ чажыт угулзаларын сиилбип каан дижир. Азарлар, хоорлар болза амгы тываларныӊ угу дижир.
Тарбаган кежи бѳрттүг кадайныӊ мунган аъдыныӊ даваннары черге дегбес, кижи караанга кѳзүлбес дижир.
Улуг-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи кадай ийи чаагында ийи кара меӊниг болгаш бызаа караа дег, кара-кара карактарлыг. Ол кара-кара карактар чырык хүндүс-даа, кара дүне-даа хамык чүвени кайы ырактан кѳрүп каар болгаш танып каар. Ол кадай тарбаган кежи бѳргүн ужулгаш, чая кааптарга, баштай сырын сырыннап келир, ооӊ соонда салгын салгыннап келир, ооӊ соонда хат хадып келир, ооӊ соонда чоткан чотканнап келир дижир. Ол кадай солуп кедер идик-хептиг, оларында кончуг күштүг чат бар дижир. Олаа кавыга чурттап чораан тывалар эрте-бурун шагдан бээр Улуг-Мѳӊгүн-Тайганы чылдыӊ дагыыр, кончуг күштүг хамны хооп эккелгеш, ол бедик сынныӊ эдээнге хек эдип турда, буян кежикти олардан чалбарып диледир чорааннар.
Бир эвес ол бедик сынны дагывас чүве болза, бир эвес ол бедик сынныӊ хоруглуг кужун, хоруглуг аӊын ѳлүрер чүве болза, ол кадай айыыл-халапты диргелдириптер дижир. Бир эвес Улуг-Мѳӊгүн-Тайга чурттуг кижи, азы ѳске черден келген кижи ол черниӊ ѳл ыяжын кезер чүве болза, ол кадай оларныӊ ырмазын сыгар дижир.
Ол черниӊ чону Улуг-Мѳӊгүн-Тайганыӊ кыры-биле кежээки хүн кандыг хевирлиг, кандыг карактыг, кандыг ѳӊнүг ажарын кончуг карактаар, оон ам ол кадайныӊ буянныг чаӊнаарын болгаш бузуттуг чаӊнаарын оортан-на баш удур билип аар дижир.
Дээр биле черниӊ аразында чажыт харылзааны тудуп турар сорунзалыг күштерни дээр уктуг хамнар билир турган, ынчангаш кандыг час дүжерин, кандыг чай болурун, кандыг күс дүжерин база кандыг кыш болурун бо черниӊ кижилери дээр уктуг хамнарны хамнадып тургаш, бүдүү билип алыр чораан иргин.
Ызыгуур салгаан Үндүӊ хам
Хертек Үндүӊнү ызыгуур салгаан хам дижир. Ол хамныӊ адазыныӊ, иезиниӊ угу хамнар чораан. Кырганнарныӊ чугаазы болза Үндүӊ хам ёзулуг эр дижир. Ол бодунуӊ тос ада ызыгуурлуг хам чаяанынга кончуг чоргаарланыр чораан. Бурун дериг-херекселин ѳрттедиптер дээш кээрге, оозун чажырыпкан болган. Кончуг ховар үелерде Үндүӊ хамныӊ дүӊгүрү эдер турган. Чажырып хамнап турганы ол-дур.
Ол Үндүӊ хам кандыг чүве кажан болурун бүдүү билир дижир. Бодунуӊ үстүү орандыва аъттаныптарын баш бурунгаар билгеш, хамык хер-херекселин бир черде чажырган дижир. Хирезин бодаарга, ол үениӊ хамнарга кадыг-дошкун апарганын кѳрген болгаш бодунуӊ ажы-тѳлүн база ха-дуӊмазыныӊ келир үезин бодааш, ыдыктыг херекселин чаъс дүшпес, хар чагбас черде чажырган дижир.
Ызыгуур салгаан Хертек Үндүӊ хам дѳртен чылдар үезинде таалал болурга, Агылыг-Ой деп черде хѳѳржүткен дижир. Хамныӊ сѳѳгүн ол черге салган соонда, дѳртен тос хонганда, эрги чуртунга дүӊгүрү эдип келген дижир.
Үндүӊ хам ээлиг черлер дугайында торулгалар чугаалаар база чечен-мерген алгыш-йѳрээлин алганыр хам турган. Ол хамныӊ оран-чуртун мактап алганырын чон кайгаар. Ол хамныӊ ээлиг черлер дугайында торулгаларын бистиӊ Мѳген-Бүрен чурттуг кижилер шуптузу билир болгаш бо-ла чугаалажы бергилээр.
Кандыг-даа хамныӊ келир салгалга арттырып каан тѳѳгүзү дээрге ол-ла хамныӊ дугайында элдеп-эзин чугаалар болур.
Ыдыктыг баглааштар
Ызыгуур салгаан Үндүӊ хам кара даштан кылган ийи баглааш дугайында даады торулга чугаалаар турган. Ону мен чугаалап кѳрейн. Таптыг дыӊна, акый. Сен база билир чадавас сен. Ол торулганы бо черниӊ кижилери шуптузу билир деп бодаар мен.
Мѳген-Бүрен деп хемниӊ бодарап үнген черинде турар сынны Биче-Мѳӊгүн-Тайга дижир. Каргы деп хемниӊ тайлып баткан черинде турар бедик сынны Улуг-Мѳӊгүн-Тайга дижир. Ол ийи меӊгилиг бедиктиӊ улуг ээлери бир чыл болгаш-ла, бир катап ужуражып турар. Оът-сиген четчип, ак чем үнүп, таптыг-ла хек эдип турар үеде олар ужуражыр.
Ак хептиг, ак аъттыг эр кижи Биче-Мѳӊгүн-Тайга талазындан челзип келир, хүреӊ торгу хептиг, хүреӊ аъттыг кадай кижи Улуг-Мѳӊгүн-Тайга талазындан челзип келир.
Олар Кара-Даг деп дагныӊ кырынга ужуражып келирлер. Амыр-мендизин солушкаш, мунуп чораан аъттарын кара даштан сиилбип кылган ийи бозагага баглап каарлар. Чон ийи бозага дашты ыдыктыг баглааштар дижир. Ол баглааштар дээрдиве кожайып үне берген тургулаар. Ол ыдыктыг баглааштар бистиӊ Кызыл-Хая суурдан он хире километр черде турар чораан. Мен оларны суглуг караам-биле кѳрген мен.
Олар ужуражыр айын, хүнүн боттары дугуржуп алыр. Оон ыӊай ол ыдыктыг баглааштар чанынга кандыг ѳӊнүг аът мунуп кээрин база кандыг ѳӊнүг хеп кедип келирин база-ла дугуржуп алыр. Олар чүгле аъттарыныӊ дериг-херекселин солувас турганнар.
Мен ол ыдыктыг баглааштар дугайында каш-даа кижиниӊ торулгаларын дыӊнаан мен. Кижи кижиниӊ торулгазы база ылгалдыг чүве чораан. Чүгле бир кырган ирей, бир кырган кадай база ийи баглааш ол-ла хевээр болур чораан. Чогум кол утказы ѳскерилбес.
Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи, Улуг-Мѳӊгүн-Тайганыӊ ээзи ыдыктыг баглаашка ужуражып келгеш, албаты чонунуӊ дугайында чугаалажыр дижир.
Аза уктуг Седип хам
База катап чугаалап каайн. Мээӊ бо торулгаларым кымга-даа солун эвес, чүгле меӊээ солун, чүге дээрге мээӊ кырганнардан дыӊнап билип алган эртемим ол-дур.
Бистиӊ черге улуг кижилерге хүндүткелдиг, чаш уруг-дарыгга кончуг эвилеӊ бир ирей хам чораан. Ооӊ чогум ады Иргит Седип, бо черниӊ чону ол хамны хүндүлээш, чүгле шола адын адаар. Мѳген-Бүрен мынчаар чурттап чораан кижилер ону Кара-Хам дижир.
Кара-Хам бичии чорааш, дүнениӊ оттар кыпкан черге баар, аӊаа келген эр, кыс азалар-биле ужурашкан болур. Ооӊ ада ызыгууру база азалар уктуг хамнар чоргулаан чүве-дир.
Албыстап аараан кижилерни бистиӊ Мѳген-Бүрен болгаш ѳске-даа черлерге чүгле Кара-Хам эдип шыдаар дижир. Ылаӊгыя ол хам күзүн, чазын аалынга шоолуг орбас, даады хоошкунга чоруп чоруур. Бир дыӊнаарга, Ѳвүрнүӊ Торгалыгга барган, бир дыӊнаарга Эрзинниӊ Мѳренге чораан, бир дыӊнаарга Улуг-Хемниӊ Буура-Тайгазыныӊ чоогунда хонган аалдарга чораан болур. Бир дыӊнаарга Хемчиктиӊ Алдыы-Ишкинге чораан болур. Бир дыӊнаарга Бай-Тайганыӊ Кызыл-Дагга чораан болур. Тыва чуртунда Кара-Хамныӊ чорбаан чери чок дижир.
Бир чайын Кара-Хам салгадап аараан. Ынчан ооӊ ѳѳ Хѳл-Ѳѳжүнге турган, ол болза Ортаа-Шегетей деп чер девискээри болгай. Чайын аараан хам часкаар кыжын чорта берген. Ынчан ооӊ ѳѳ Мѳген-Бүренниӊ оргулааш иштинде Давыты деп черге турган.
Ѳлүрүнүӊ мурнунда ол мынчаар чугаалап чыткан дээр:
− Тоолайлыг артын ажып орумда, Хемчиктиӊ сарыг азазы сыр соомдан сүрүп келгеш, сүнезиним тудуп аппарган. Мээӊ амы-тыным алыр болза Ѳвүрнүӊ Бора-Шайда чурттап орар Хам-Уруг деп хам кадай ап шыдаар. Ол хам кадайны хоор кижи чок болган-дыр. Ол хѳѳкүйнүӊ Моолга турган элчин оглун япон шивишкин дээш боолап шииткен дижир, ынчангаш-ла ол хамны бээр хоорундан коргар чүве ыйнаан.
− Кортпаӊар. Хамнаарда хереглээр дериг-херекселимни тайганыӊ-тайгазында, белен-селен кижи четпес улуг куй иштинде шыгжап каан мен. Мээӊ ол ыдыктыг чүвелерим суккан черни кым-даа тыппас. Ол дугайын чугаалашпас силер, ажы-тѳлүм. Энир чылын ол хам кадайныӊ оглун чүге-ле япон шивишкин дээш дээди яла-биле амызын алган чүве ирги?
− Кортпаӊар. Мен ам караӊгы ѳртемчейниӊ оранынче аралчып чоруй баар кижи-дир мен. Мен чорта бээримге, мени черге хѳммейн, мѳчү-сѳѳгүмнү серилеп каар силер. Аптарам иштинде ак аадаӊым бар. Ооӊ иштинде мээӊ даады ап чоруурум үш ыдыктыг чүвем бар: бир дээр эди, бир үш кырлыг чүрек илдим база бир хүлер илдим. Илди дээрге карачал кижиниӊ кыйырак кестии дер чүве болгай.
− Кортпаӊар. Мээӊ үш сан ыдыктыг эдимни − үш илдимни серимге халаӊнадыр чалап каар болзуӊарза, олар силерниӊ хаача-хагбаӊар болур, айыыл-халаптан силерни камгалаар чүвеӊер ол болур.
Кара-Хам 1939 чылдыӊ часкаар чайынында чорта берген. Хам катыныӊ сѳѳлгү чагыын күдээзи болур Салчак Дербиш күүсетпейн барган. Мѳге-шыырак күдээзи хѳѳр каскаш, ооӊ иштинге сай ыяш-биле бичии казанак туткаш, мѳчээн хамныӊ сѳѳгүн аӊаа чыттыргаш, үш илдижин чүрек талазынга салып каан. Ол хѳѳрнүӊ кырынга сай ыяш-биле казанак тудуп каан.
Дүн дүжерге, Кара-Хамныӊ хѳѳрүнүӊ чанынга оттар чүгүржүр, кыс азалар ырлажып, эр азалар каттыржып тургулаар дижир. Хамнар хѳѳрү бистиӊ буруӊгу тѳѳгүвүстүӊ база бир артынчызы деп бодаар мен.
− Сен чүү деп бодаар сен, акый? Че, ол-даа канчаар, аза дугайында бир торулгадан ыдып берейн. Ол дээрге Кара-Хамныӊ даады чугаалаар торулгазы чүве дижик.
Азалыг-Кыйыгныӊ куу-куу азалары
Кандыг-даа черниӊ азалары-биле Кара-Хам ужурашкан болур дижир. Азалар карачал кижилерден аза уктуг Кара-Хамны ылгай таныыр чүве-дир. Бир катап Саадак артын ашкаш, Тоолайлыгда бир хонаш кыштагга Кара-Хам доктаар бодаан. Айдыӊ дүне турган. Азалыг-Кыйыгныӊ чоогунга Кара-Хам чоокшулап кээрге, аъды хояр болган. Кѳре кааптарга, кѳк-кѳк оттар Азалыг- Кыйыгныӊ үстүү чарыынга чүгүржүп турганнар. Удаваанда оруунуӊ уунда ол-ла борбак-борбак оттар шѳйбек-шѳйбек апаргылаан.
Солагай талазынче кѳре кааптарга, кызыл чинчилерлиг чавагалар чайынналган, кыс азалар каттырышкан. Мѳӊгүн чүстүктер ай чырыынга кылаӊнажыр, ол хиреде оларныӊ боттары кѳзүлбес болган.
Оӊ талазынче кѳре кааптарга, мѳӊгүн оттуктар шала-була кылаӊнаан. Кара-кара кежегелиг, куу-куу шырайлыг эрлер кѳзүлген, ол хиреде оларныӊ буттары черге дегбес. Олар аразында бир-ле чүвени хунаашкан ышкаш, чогум чүнү чугаалап турары тода дыӊналбас.
— Мѳген-Бүрен чурттуг Кара-Хам ышкажыл. Бо хам бистиӊ чугаавыс билир, бистиӊ бажывыс билир, бисти коргудар күчүтен болгай – деп, бир азаныӊ корткан үнү арыг иштинде дыӊналган.
Чүвениӊ ужуру мындыг. Хүн ашкан соонда Азалыг-Кыйыг-биле карачал кижилер эртпес-дүшпес. Ынчаарга Кара-Хам азаларныӊ дылын билир, олар сымыражырга безин чүү дээнин бүдүү билип кааптар болгаш кандыг-даа черниӊ азаларын сыындырар күштүг хам турган. Азалыг-Кыйыглап чүгле Кара-Хам дүне-даа, хүндүс-даа кара чааскаан эртер турган.
Оон ам чүү болганыл ынчаш?
Кыс азалар ыглажы каапкаш, арга иштиндиве углааннар. Эр азалар чѳӊгээ дилеп, Кара-Хамныӊ мунуп чораан аъдын дужапканнар. Кара-Хам аъдындан дүже халааш, тос сыптыг бижээ-биле ол дужакты кескен ышкаш хейдиктир кезипкен. Аъдыныӊ даваннары божай берген. Кара-Хам хойнундан ак аржыылын ужулгаш, бир дээр эдин, бир чүрек илдизин, бир хүлер илдизин уштуп эккелгеш, орук доскан азаларже шиглей арны каапкан иргин. Куу-куу шырайлыг азалар тоо быдарадыр маӊнажы берген.
Кара-Хамдан азалар коргар чүве-дир.
Албыс уктуг Мандырга хам
Бистиӊ черге чоннуӊ дайзыннарын тудуп турган боолуг кижилерге алдыртпаан кадай хам турган. Ооӊ адын-сывын Иргит Мандырга дээр. Чиӊгине дѳзү Алдай чуртундан укталган дижир. Бодунуӊ бир тѳлгечи даайы тѳлге салгаш, Биче-Мѳӊгүн-Тайга ынчаар чурттаарын айтып берген чүве-дир. Черле ынчаш бурун шагдан оол, кыс он үш хар чеде бээрге, бир тѳлгечи кижиге тѳлге салдырар ыдыктыг чаӊчыл турган. Чарын, хуваанак салыр тѳлгечи турар. Бистиӊ бо черниӊ кижилери тѳлгечи кижини кончуг хүндүлээр болгаш ооӊ чүү дээнин кончуг сагыыр.
Мандырга кончуг аныяанда бо черге келгеш, ѳгленип алган. Иргиттерниӊ бир оглунга ашакка баргаш, ажы-тѳлдүг, аксынга ѳй мал-маганныг апарган. Мандырга хам дыка шыырак хам турган. Дериг-херексели база онзагай болгаш кѳрүштүг. Хамнап турда, үнүнүӊ хоюу кедергей. Алгыжы дыка чечен. Чаш уруглар сылданы бээрге, кончуг долуглуг болгаш, дораан эдип каар хам.
Мандырга хам багай чүве болурун черле эндевес, ынчангаш кара сагыштыг кижи коданынга келир деп барган болза, ырадыр кѳже бээр, азы ырак черже чоруй баар турган, ынчангаш ол албыс уктуг Мандырга хамны бүдүү билир шивишкиннер тудуп чадаан. Ол хам чонунга база кончуг хүндүткелдиг турган. Мандырга хам бежен чылдар үезинде мѳчээн.
Аза, албыс, дииреӊ, шулбус, четкер, кижи-бүрүс дугайында болгаш оларныӊ турар черлериниӊ дугайында Мандырга хам элдеп-чиктиг торулгалар чугаалап чораан. Мен дугайты оларны кончуг сонуургаар мен. Бирээден ыдып берейн, акый.
Дииреӊниӊ эртинези
Мозутту дээрге моолдап доштуг дээн чүве-дир. Мѳген-Бүрен оӊ талазында Мозуттунуӊ кызыл довураа кайы ырактан кѳстүп чыдар. Мозуттунуӊ кызыл довураа шивит болур. Ол кызыл довуракты сугга шыгыдыптарга, ёзулуг шивит апаар. Мѳген-Бүрениӊ унунга чурттап чораан кижилер ол кызыл шивитти ажыглавас чораан. Ооӊ ужуру мындыг:
«Мозуттунуӊ унун дургаар дииреӊнер чаржып ойнаар. Олаага бо черниӊ дииреӊнери бурун шагдан бээр чыглып хѳѳрежир турган, ынчангаш кызыл довурактыг апарган. Ол кызыл довуракты дииреӊниӊ эртинези дижир. Мозуттунуӊ унунда дииреӊнер чурттап турар, ынчангаш ол черниӊ кызыл довураан бо черниӊ чону эмин эрттир хумагалап чоруур. Бо черниӊ улуг назылыг кижилери ол кызыл довуракка салаазын безин дээспес, ол довуракты сугга хоюдуп болбас дижир. Дииреӊниӊ эртинезинге кым-даа хол дээр эрге чок».
Бо черниӊ кижилери ус-тывыш ажылынга кедергей сундулуг. Ыяштан хер-херексел чазаар шевер кижилер, алгы-кешти чымчады эттээр кижилер бар. Олар бо черниӊ дииреӊиниӊ эртинезинге хол дегбестер, ынчангаш Үстүү-Ыйматыныӊ адаа чарыында Шивиттиг-Чарык деп черден шивит тып аарлар. Ол тып алган шивидин сугга хоюдуп алгаш, эттеп каан алгылар будуур, азы хаарыылдап каан ыяштар будуур.
Мозуттунуӊ дииреӊнери Биче-Мѳӊгүн-Тайга бажынга кежээки хүн кудургайлап чорда, бузуп хүнзээн черлеринден тура халчыр дижир.
Биче-Мѳӊгүн-Тайганыӊ Улуг-Хамы
- Ачаӊ дугайын чугаалаайн, дыӊнаар сен бе, Успун-Доржу? Ачаӊ дугайында чүнү-даа дыӊнаан боор сен. Мээӊ чугаам сеӊээ чѳгенчиг бооп база болур. Азыраан ачамныӊ чугаазы чүве ийин.
- Чугаала даан дигеш, Успун-Доржу караан базып каан.
- Азыраан адамныӊ чогум ады Хертек Сүрүӊмаа. Чон ону аӊчы Сүрүӊ дижир. Азыраан ачамныӊ ѳѳнге ачаӊ ында-хаая чедип келир. Олар ийи чүнү-даа чугаалажыр улус. Мен оларныӊ чугаазын дыӊнап ѳскен уруг мен. Сээӊ ачаӊны бо турган Мѳген-Бүренде эӊ улуг хам кижи дээр. Ук шаанда дээрлерден укталган хам чүве-дир. Ооӊ ачазыныӊ угу дээр уктуг. Авазыныӊ угу база хам чораан. Ол хам ие черниӊ болгаш сугнуӊ ээлеринден хамнаан кижи дижир. Ынчап кээрде сээӊ ачаӊ Черниӊ болгаш Дээрниӊ хамы бооп турар, ёзулуг ызыгуур салгаан хам болур. Азыраан ачам күжүр ону дээр уктуг хам деп орарын даады дыӊнаар мен. Ачаӊ алдарлыг кижи-дир, ол хиреде ол күжүрнүӊ арат-чонга чедирген алдарын базып каан дижир.
Азыраан ачам ынча дээр чораан. Улуг-Хам болза шериг кижи. Чогум ады-сывы Иргит Коӊгур. Шын але? Шола аттары Тудугжу хам, Домнаар хам, Холурааш хам, Ак-Баштыг хам, Илбилиг хам але. Тыва биле Моолду Манчы-Кыдаттыӊ хаан тѳрези эмин эрттир дарлап, когун үзеринге чедире берген дижир. Хомду дайынынче ачаӊ бо-ла Мѳген-Бүренден аъттанып чоруткан кижи-дир. Ийи эштиг чораан. Бир эжи Сойту чуртунга дедир ээп келбээн. Ол Хомду шивээзин эжелекчи кыдат шериглерден хостажып тургаш, амы-тынын ышкынган. База бир эжи Хертек Комбуй Хомду дайынынга эрес-дидимин кѳргүскеш, кѳк чиӊзелиг шаӊнал четтирген.
Ачам ынча дээр чораан. Азыраан ачам черле чүве мегелевес кижи. Моолдар Тывадан күш дилээн дээр. Ынчан Таӊды Тывазындан хѳй шериг чоруткан чүве дижик. Оларныӊ санын билбес мен. Хомду дайыныныӊ соонда тывалар болгаш моолдар Манчы-Кыдаттыӊ хаан тѳрезиниӊ дарлалындан хосталган чүве дижик. Ол дайын каш чылда болганын айтырып албаан мен. Хоомай чүве чүл дээрге, эртемден тѳѳгүчүлер Хомду дайынныӊ киржикчилериниӊ даӊзызын кылгаш, Мѳген-Бүренден чоруткан үш кижиниӊ аттарын киирбээн дижир. Чүвениӊ алыс ужурун эки-ле билбес мен. Ачаӊ арат чонга ачы-буянныг чүнү-даа кылып каарга, ол хѳѳкүйнү шаӊнал-макталга киирбес дижир. Нам кежигүнү даргаларга эмин эрттир кызаттырып чораан амытан дээр чораан.
Хомду дайынындан олар үжелээ тын менди чанып келир турган улус чуве-дир. Улуг-Хам эштеринге ок дегбес эртине даштар берип каан. Сойтунуӊ эртине дажы оттук хавыныӊ иштинге чораан. Мунган аъдын ѳлүр аттырыптарга, оттуу база ол черге уштунуп чаштаан, тын камгалаар эртине дажы ол олчаан читкен, ынчангаш ѳлүр аттырган.
Комбуйнуӊ тын камгалаар дажы саадак иштинге чораан, ооӊ мага-бодунга дегген октар кайтыгып, чаштагылай бээр турган, ынчангаш ол дириг арткан дээр чораан.
Бир катап ачаӊ ѳѳвүске келген. Сегелинде хензиг сорбу бар. Улуг-Хамныӊ сегелинде сорбу ок дегген чер деп, азыраан ачам сѳѳлүнде чугаалаан. Улуг-Хам тын камгалаар эртине дажын хензиг сагыызынга шыгжап чораан. Ол сагыызыны дѳрбелчин хѳм хапчыгаш иштинде, ол хам оозун мойнунга халаӊнадыр астып чораан, ынчангаш октар аӊаа дыынмас болган чүве-дир.
Ачаӊ дугайында тоолчургу чугааларны мен чеже-даа катап чугаалаар мен, ооӊ соонда хыым ханар. Ачаӊ дээрге бистиӊ черниӊ улуг эмчизи чораан дижир. Янзы-бүрү оъттардан эмнер кылыр. Аӊ-меӊниӊ ѳдүнден, чаандан, дыт чулуундан, хая чугундан нарын эмнер кылыр. Сааттыг кадайлар божудар холу чымчак тудугжу хам чораан. Ээ кѳргенинге эвилеӊ хам дээр. Эрбенниг кѳргенге каргыштыг хам дээр.
Хоошкунга чалаттыргаш, Ак-Баштыг хам хамыкты мурнай бодунуӊ дугайында алганыр чораан. Ол Улуг-Хамны тывалар, моолдар, алдайлар болгаш казахтар үргүлчү хоор турган. Алганыр алгыжы тергиин чечен. Ачаӊныӊ алгыштарын билир сен ыйнаан.
— Оода бир алгыштан чугаала даан – дигеш, Успун-Доржу ылым-чылым барган.
Адазын дѳзээн боор оӊ, кончуг чугаакыр болгаш чечен оол турган, ол хиреде кижи болганга чүве чугаалавас апарган, үнү чок кижиге дѳмей болу берген. Хирезин бодаарга, хам адазын бүрүн эргелиг шивишкиннер тудуп аппаарындан коргар апарган тѳл иргин.
Тула берген мен. Боданы берген мен. Сактып келген мен.
Азар дээрге тѳрүттүнген
Арыг сѳѳктүг амытан мен.
Айдыӊ айда хонаштыг мен.
Алдын хүнде болчаглыг мен.
Амытанга буянныг мен,
Аарыгга акташкан мен.
Эвилеӊни эргелээр мен,
Эрбеннигни карганыр мен.
Дүӊгүр тудар салымныг мен,
Дүпке тейлээр чаяанныг мен.
Орба тудар сүзүктүг мен,
Отка чүдүүр ыдыктыг мен.
Оон ыӊай билир чүвем чок. Бир-ле черде чүген суглуу шыӊгыраан. Бистер корткаш, ийи башка тарай бердивис.
Ак-Баштыг хам чеден ийи харлыында улуг уйгузун удаан. Улуг-Хамныӊ сѳѳгүн Мѳген-Бүренниӊ девискээринде Агылыг-Ой дээр эрги хѳѳрден озалааш черде орнукшуткан бооп турар. Дыӊнааным ындыг. Мен чүгле дыӊнааным болгаш билирим чугаалаар кижи мен.