Бөгүн, март 11-де, Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем секретары, филология эртемнериниң кандидады Людмила Салчаковна Мижиттиң төрүттүнген хүнү. Ооң чараш оюнда изиг байыр чедирип, ажыл-ижинге чайынналчак чедиишкиннерни, амыдырал-чуртталгазынга аас-кежикти, быжыг кадыкшылды, узун назынны күзедим.
Номчукчуга эрес-шудургу ажылдап чоруур талантылыг эртемден дугайында билиримни таныштырайн.
Людмила Салчаковна Өвүр кожууннуң Хандагайтыга төрүттүнген, эге классты ол суурга өөренгеш, ада-иезиниң ажыл-амыдыралының аайы-биле Эрзин, Самагалдай школаларынга өөренип, доозарда Кызылдың №3 школазын чүгле эки демдектерлиг дооскан. Школа дооскан чылын ол Новосибирскиниң күрүнениң башкы инстидунче кирип алган.
Сургуулдап чораан үезинде Томскиниң эмчи инстидудунга өөренип турган аныяк оол Эдуард Баирович Мижит-биле өг-бүле тудуп, оолдуг болганнар. Ырак черге чаш төл азыраары берге боорга, өөредилгезиниң сөөлгү курзун Тываның күрүнениң башкы институдунга дооскан.
Күш ажылчы базымын Тес-Хемниң Чодураа суурда Чыргаланды школазынга башкылап эгелээн. Бир чыл башкылап чорда, Эдуард Баирович Москваның М. Горький аттыг литература институдунче кирип алырга, аныяк өг-бүле бот-боттарын деткижип, Людмила Салчаковна Москваның № 287 дугаар школазынга база № 45 дугаар уруглар садынга башкылап ажылдаан.
1992 чылда Москваның «Эстетика болгаш хостуг уран-чүүл академиязының «Эстетика» салбырының аспирантуразынче бот өөредилге-биле кирип алган. Академик, улуг эртемден Ю.Б. Боревтиң удуртулгазы-биле эртем ажылын бижип эгелээн.
Ол үеде ТДЛТЭШИ-ге төөгү эртемнериниң доктору Ю.Л. Аранчын директорлап, филология эртемнериниң кандидады З.Б. Самдан сектор эргелекчилеп турда, 1993 чылда Мижит Л.С. биче эртем ажылдакчызы бооп литература секторунга ажылдап эгелээн. 1995 чылда улуг эртем ажылдакчызы албан хүлээлгеже шилчээн. 2003 чылдан 2010 чылга чедир литература секторун эргелекчилээн.
2007 чылда «Тыва үштээн одуруглар. Тыва чаңчылчаан культурада ожук даштары» деп диссертацияга Башкортостан Республиканың Уфа хоорайга филология эртемнериниң кандидады атты чедиишкинниг камгалаан.
Людмила Салчаковнаның шинчилелиниң түңнелинде, ожук даштары тыва шүлүк чогаалының тускайлаң, боду дүрүмнерлиг, онзагай хевири болгаш тыва шүлүк чогаалында үштээн одуруглар ханы болгаш быжыг дөстерлиин, ооң дылының байлак-каазын база ооң улам ыңай хөгжүп болур күр күжү бар дээрзин бадыткаан. Делегейниң өске чурттарында бар шүлүк чогаалының ийи-үжүнде таваржыр үштээн одуруглуг чогаалдар биле тыва үштээн одуругларның дөмейин база ылгалдарын эртемден көргүзүп шыдаан.
Л.С. Мижиттиң база бир улуг ажылы – бөлүк эртемденнерни баштап алгаш, 2013 чылда тыва литератураның төөгүзүнүң бирги томун «Υндезин. Тыва Арат Республика үезиниң литературазы» деп ат-биле үндүрген. Ол ханы ужур-уткалыг эртем ажылы эртемденнерниң хөй чылдарда чыып, бижип келген ажылының түңнели болур.
Тыва литератураның баштайгы шинчилекчилери чогаалчылар О.К. Сагаан-оолдуң, Ю. Ш. Кюнзегештиң, С.Б. Пюрбюнуң, М.Б. Кенин-Лопсанның база профессионал литература шинчилекчилери А.К.Калзанның, Д.С. Кууларның, М.А. Хадаханэниң ажылдарынга даянмышаан, томнуң авторлары З.Б. Самдан, Л.С. Мижит, А.С. Донгак, А.А. Самдан, У.А. Донгак, Э.Б. Мижит, М.А. Күжүгет, Т.Х. Очур, Е.Т. Чамзырын, М.П. Татаринцева болуп турарлар. Оларның иштинден үш-үш эгелерни Л.С. Мижит биле У.А. Донгак бижээннер. Ук ном тыва чогаалды өөрениринге, башкылаарынга, тыва чогаалдың төөгүзүнге чугула ажыл бооп арттар.
Ниитизи-биле ол 7 монография болгаш коллективтиг ажылдарның автору, тургузукчузу, 110 ажыг эртем статьяларын бижип, янзы-бүрү эртем демдеглелдеринге, солун-сеткүүлдерге парлаткан. Ооң эртем ажылдары колдуу тыва чогаалчыларның допчу-намдарын болгаш чогаадыкчы ажылдарын, тыва чогаалдың төөгүзүн чырыткан, эртеги түрк база амгы поэзияны өөренип көрген, өртемчейже чаңчылчаан көрүштү болгаш шажын өөредиин илереткен болуп турар.
Оон аңгыда Людмила Салчаковна 25 эртем номнарын редакторлаан. Эртемден кижиниң ажылының база бир талазы өске эштериниң үндүрер дээн ном, статьяларынга, эртем диссертацияларынга үнелел бээри, рецензиялаары. Ынчалдыр ол чүгле тыва дылда үнүп турар эртем ажылдарындан аңгыда башкир, бурят, хакас, орус база өске-даа чоннарның төлээлериниң эртем ажылдарынга үнелел берген. Оон аңгыда ол 5 грантыларны янзы-бүрү хемчеглер база эртем ажылдарын кылыры дээш чаалап алган. Людмила Салчаковна янзы-бүрү чурттарга, регионнарга, база Тывага эртем конференцияларынга киришкен. Ол Тывага эрткен элээн каш делегей чергелиг конференцияларның удуртукчуларның санынга ажылдап келген база Россия болгаш даштыкы чурттарга конференцияларга илеткел номчуп киришкен. Л.С. Мижиттиң база бир чоргаарланыр ажылы – ыдыктыг ном «Библияны» тыва дылче очулдурарга, ону редакторлааны. Ол ажылы дээш Библияның очулгазын харыылаар Институт хүндүткел бижик-биле шаңнаан.
Людмила Салчаковнаны өстүрүп кижизиткен ада-иези Тываның хүндүткелдиг кижилери. Ачазы – Чылбак-оол Салчак Халбаевич – Көп-Сөөк чурттуг. Ол бүгү күш-ажылчы намдарын Бай-Тайга, Өвүр, Эрзин, Тес-Хем кожууннарга банк ажылын тургусчуп, удуртуруп чораан. Ол «Отличник Госбанка СССР» деп хүндүлел демдектиң эдилекчизи чораан. Авазы – Анай Дазылбаевна Ондар Хандагайты школазының баштайгы доозукчуларының бирээзи, бүгү назынында садыг шугумунга ажылдап келген. Удавас 85 харлаар, адак-бышкаа чиик, сергек, уругларының аразында чурттап чоруур.
Анай Дазылбаевна биле Салчак Халбаевичиниң эп-найыралдыг, шынчы сеткилдиг, ажыл-ишчи өг-бүлези 6 ажы-төлдү эртем-билиглиг, эки кижилер кылдыр өстүрүп кижизиткен.
Людмила Салчаковна биле Эдуард Баирович Мижиттер бир оолдуң, бир кыстың эргелиг ада-иези. Оглу Айдемир номчуттуннарынга, музыка, кино, туризм, спорт, дылдар өөренир, шажын дээш сонуургалдары делгем. Бир кезек үеде ол Индияныӊ Дхарамсала хоорайга төвүт дылды өөренип турган. Амгы үеде Айдемир Тыва чаӊчылчаан культура тѳвүнде программист база «Улуг-Хем» журналыныӊ ном чыскаакчызы (верстка).
Уруу Аймила Ыраккы Чөөн чүк федералдыг университединде 4-кү курста өөренип турар.
Эдуард Баирович Мижит – Тываның Улустуң чогаалчызы. Ооң чогаалдарының музазы, аныяандан ханы ынак эжи Людмила. «Туман өттүр отчугаштар» деп чыындыда кирген Людмила Салчаковнага тураскааткан шүлүктерниң даңзызын борта киирерге четчир: «Каш-ла хонук сээң арның көрбейн баргаш…», «Сактырга-ла ырак эвес хоорайда бол…», «Дыка, дыка сени сакты бергенимде…», «Сээң-биле чээрби бир чыл ажыр чурттааш…», «Чанар өйүм чогаан тудум, кара өштүг», «Чалбарыыр мен», «Эмнелгеде өрээлдиве соңга өттүр», «Амы-тыным алганыңга». Борта «Дыка, дыка сени сакты бергенимде» деп шүлүктен үзүндүнү киирейн:
Караңгыда тамы эрии бо кел чорда,
Хайыралыг карактарың кайыын тура
Херелдерин менче сунуп, чырыш кынныр…
Кезээде-ле чанымда-ла чоруур-дур сен.
Хөй чылдарда эртемге үре-түңнелдиг ажылы дээш ТГШИ-нуң, өөредилге, эртем ямызының, Улуг Хуралдың, Чазак Даргазының Хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткан. 2013 чылда республиканың 11 дугаар «Чонар-дашдан демир-үжүк» деп журналисттер мергежилиниң «Тыва дыл болгаш литература дугайында эң эки чүүл дээш» деп номинацияга тиилекчи, 2014 чылда 3 дугаар Делегей чергелиг 2013-2014 чылдарда үндүрген өөредилге-методиктиг, өөредилге-эртем литературазының «Алдын корифей» (корифей-эртемниң, уран чүүлдүң шылгараңгай ажылдакчызы) деп мөөрейниң «Филология эртемнери» деп номинацияга «Тыва үштээн одуруглар. Ожук дажы тыва чаңчылчаан культурада» деп монографиязы дээш дипломант атка төлептиг болган.
Ооң ажылын үнелээн шаңналдардан аңгыда ол ынак ава, өөнүң ээзиниң бүзүрелдиг эжи, төрел-чонунуң ынаныштыг кызы, эш-өөрүнүң эргим эжи, аныяктарның арга-сүме берип чоруур удуртукчузу. Кижилерге дузааргаа, ак сеткили, туруштуу, бүдүштүг аажы-чаңы ону онзаландырып чоруур.
Авазы, ачазының чассыг кызы,
Алды кады төрээннериниң ортун эргими,
Алдарлыг чогаалчының чаңгыс эжи,
Ажы-төлүнүң эң эргим авазы.
Ажыл-ижинде үлегерлиг эртемден,
Аажы-чаңы-биле төлептиг кижи,
Арын-шырайы чазык, чараш кадын,
Аралашкан эштериниң шынчы эжи.
Амыдырал улуг, чырык делгеминге,
Ам-даа улуг чедиишкинге бүргедиңер!
Кадык-чаагай, назын узуннуг, ачылар хөй,
Хайыралыг уруг-дарыыңар, улус-чонуңар эки-ле чорзун!
Хүндүткел-биле, ТГШИ-ниӊ эртем архивиниң
специализи Арина Тулушевна Дугаржап