СОЦИАЛ-ЭКОНОМИКТИГ ТЕРМИННЕРНИ ТЫВА ДЫЛГА ТОДАРАДЫРЫ БОЛГАШ ШИҢГЭЭДИП АЛЫРЫНЫҢ АЙТЫРЫГЛАРЫ
Тыва Арат Республика тургустунуп, 1921 чылда баштайгы Үндезин Хоойлуну тургусканы болгаш оон ыңайгы чылдарда политиктиг болгаш социал-экономиктиг сайзырал тыва дылдың сѳс курлавырының улуг ѳскерлиишкиннерге таваржырынга улуг салдарлыг болган. Ооң-биле чергелештир, экономиктиг терминнер база улуг ѳскерлиишкиннер болгаш чаартылгаларга таваржып, орус дылдан чаа сѳстер үлегерлеттинип, дылдың бодунуң аргалары болгаш калька аргазы-биле чаа-чаа терминнер тывылган.
Маңаа хамаарыштыр дылдың лексиктиг тургузуунда болуушкуннар дугайында боттарының ажылдарынга улуг эртемденнер А.А. Пальмбах, З.Б. Чадамба, Ш.Ч. Сат, Б.И. Татаринцев, Я.Ш. Хертек, Д.А. Монгуш болгаш ѳскелер-даа бижип тургулаан.
Ол үениң экономиктиг терминнериниң дугайында тѳѳгү эртемнериниң кандидады М.М.-Б. Харунова «Тыва Арат Республиканың документилеринде экономиктиг терминнер (1921-1944чч.)» деп ажылында кѳрген. Ук ажылда демдеглеп турары-биле алырга, ТАР үезиниң күрүне документилеринде экономиктиг терминнерниң хѳй кезии тыва дыл кырында.
Тыва филологияның шиитпирлээр чаа айтырыгларын болгаш ийи дыл билир болурун делгемчидер сорулга-биле, Тываның дыл, литература болгаш тѳѳгүнүң эртем-шинчилел институду бодунуң тургустунган үезинден бээр-ле (1945 ч.) кичээнгейни ийи дылдыг – орус-тыва (1953 ч., 1980 ч.), тыва-орус словарьлар (1955 ч., 1968 ч.), ниитилел-политиктиг терминнерниң орус-тыва словары (1979 ч.), «Лингвистика терминнериниң кыска орус-тыва словары» (2013 ч.) дээн ышкаш словарьларже угландырган.
Тыва дылдың сѳѳлгү бежен ажыг чыл дургузунда хѳгжүлдезинде бир онзагай чүүл – эртемниң, культураның, техниканың болгаш ажыл-агыйның янзы-бүрү адырларынга хамаарышкан терминнерниң тыптып келгени болгаш терминнер словарьларының чырыкче үнгүлээни болур. Ол словарьларга «Кѳдээ ажыл-агый терминнериниң орус-тыва словары» (1959), «География терминнериниң орус-тыва словары» (1959), «Кѳдээ ажыл-агый терминнериниң орус-тыва словары» (1987), «Математика терминнериниң орус-тыва словары» (1971), «Педагогика терминнериниң орус-тыва словары» (1974), «Физика терминнериниң орус-тыва словары» (1983), «Ниитилел-политиктиг терминнерниң орус-тыва словары» (1979), «Тыва-орус фразеология словары» (1975), «Орус-тыва фразеология словары» (1985) хамааржыр.
А амгы үеде садыг-саарылга болгаш рынок харылзааларының сайзырааны-биле, хѳй-ле социал болгаш экономиктиг терминнер хүн-бүрүнүң ажыглалынче быжыы-биле кирип келген. Ындыг-даа бол, дараазында айтырыг ам-даа ажык болуп артпышаан: ук терминнерниң алыс утказын билип, ажыглалче шын киирип ап четтигип турар бис бе?
Чижек кылдыр алырга, чурттакчы чонга дыка чугула, ажыктыг «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Аныяк ѳг-бүлеге кыштаг», «Чемгерикчи инек», «Чаа сорук» дээн ышкаш губернатор тѳлевилелдериниң саавырлары оларны кылып чорудар киржикчилерниң чурттап турар девискээринде харылзажып турар дылын барымдаалап, тыва дыл кырынга база турары күзенчиг.
Кѳргенивис билиишкиннерни чогуур эртем-билиг чок кижи канчаар билип алырыл? Мындыг хевирлиг социал тѳлевилелдер чоннуң амыдыралын экижидеринче кѳрдүнген болганда, оларга база шупту чүүлдер билдингир болур ужурлуг, чүге дизе ол ажылды кылып чорудар кижилер олар дээрзин утпас болзувусса эки. Билдингир болганда, оларның бир-ле чүүлдү билбейн баары, чедир угаавайн баргаш, шын эвес кылыптар таварылгалар чок болур. Бээр Россия Федерациязының 2020 чылдың апрель 10-да бадылааны 927-р дугаарлыг айтыышкын «Тыва Республиканың 2020-2024 чылдарда социал-экономиктиг хѳгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазының» сѳзүглелин база киирип болур.
Ол ышкаш, чоннуң саң-хѳѳ терминнерин долузу-биле билип алырының бергедээшкиннери банк шугумунуң документилеринде база турар, чижээ: ипотека, чээли алырда, сѳѳлгү үеде хѳйү-биле таваржып турар эвээш түңнүг чээли берип турар организацияларның керээлеринде база бар. Банкыдан чээли ап турар хамааты бодунуң хүлээлгелерин, банкының негелделерин эки билип алырынга, ажылдакчы биле ажыл берикчизиниң аразында чардынган керээде тодаргай эвес чүүлдер тургустунмазы-биле керээлерниң ийи – тыва болгаш орус дылда кылдынган турары күзенчиг.
Түңнеп чугаалаарга, чурттакчы чоннуң саң-хѳѳ болгаш экономика талазы-биле билиглериниң эвээжи ѳг-бүлениң экономиказын тургузарынга улуг шаптараазын тургузуп турар. Экономиктиг делегей сѳстер болгаш терминнерден тургустунган болганда, оларның чүнү илередип турарын Тыва Республикада күрүне дылы кылдыр доктааткан ийи дылга турарын чедип алыр ужурлуг бис. Бо таварылгада тыва чоннуң орус дыл билбезиниң дугайында чугаа чорбайн турар, а социал-экономиктиг болгаш саң-хѳѳ айтырыгларынга хамаарышкан терминнерни шын билип алырының дугайында чугаа чоруп турарын онзалап демдеглээр апаар бис.
Француз философ, математик Рене Декарттың (1596-1650) чугаалааны болза: «Сѳстерниң уткаларын шын тодарадыңар, ынчан делегейни алгыш-кырыштың чартык кезиинден адырып алыр силер». Ындыг болган тѳлээде, амгы үеде ниитилел-политиктиг болгаш экономиктиг терминнерниң тускай орус-тыва, тыва-орус тайылбырлыг словарьларын чаартып, тургузары чугула. Ук словарьлар чурттакчы чоннуң саң-хѳѳ талазы-биле билиглериниң бедииринге деткимче болуп, дылдың экономика талазы-биле бергедээшкиннерин ажып эртериниң чепсээ апаар. Оон аңгыда, тыва дылдың албан-херек адырынга (бижик-херек эмгелелиниң) сайзыраарынга немелде идиг болур.
Н. М. Монгуш, ТГСЭШИ-ниң Дыл болгаш словарьлар бѳлүүнүң эртем ажылдакчызы