В 100-летию со дня рождения Алексея Дугеровича Арапчора — тувинского поэта, журналиста, собирателя тувинского фольклора, Заслуженного учителя школы РСФСР, Заслуженного работника культуры Республики Тыва, члена Союза писателей Республики Тыва в ТИГПИ состоялся “круглый стол” с участием ученых, родных и близких.
Разноплановый материал о творческой судьбе, научной и педагогической деятельности А. Д. Арапчора, его литературном и собранном им фольклорном наследии представили участникам памятного мероприятия заведующая сектором фольклористики ТИГПИ, к.п.н. Маргарита Кунгаа, в.н.с. сектора, к.филолог.н. Антонина Донгак, н.с. сектора, к.филолог.н. Ульяна Донорова. Воспоминаниями об одном из самых известных и любимых писаталей своего времени поделились заведующая сектором литературоведения ТИГПИ, к.филолог.н. Зоя Самдан, ветеран государственной службы Тувы, к.ист.н. Алдын-оол Канзай, родственники А. Д. Арапчора. В режиме онлайн в “круглом столе” приняли участие и дочери фольклориста из Калининграда.
Украшением памятного вечера стали выступления студентов Кызылского колледжа искусств: они исполнили песню на стихи А. Д. Арапчора, а также одну из тувинских сказок из наследия собирателя фольклора.
Напомним, что Алексей Арапчор родился в местечке Эртине-Булак недалеко от села Межегей Тувинской Народной Республики в 1924 году. Окончил Кызылский государственный педагогический институт. Многие годы работал учителем в различных школах Тувы, трудился корреспондентом в республиканских газетах. С 1986 по 1994 года работал научным сотрудником Тувинского научно-исследовательского института языка, литературы и истории (ныне ТИГПИ при Правительстве РТ).
Перу Арапчора принадлежат сборники стихов и поэм «Песня чабана», «Песня души», «Костёр надежды», «Неугасимые огни», «Наблюдение», «Мужская доля». Главные темы этих произведений — народный быт, красота природы, любовь. Критики отмечают близость поэзии Арапчора к народным фольклорным традициям.
Арапчор известен как собиратель тувинского устного народного творчества. В частности им подготовлена и составлена книга «Мифы и предания тувинского народа» («Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары»), вышедшая в 1995 году. А. Д. Арапчор награждён медалями «Ветеран труда» (1984), «Ветеран Великой Отечественной войны» (2004).
АРАПЧОР АЛЕКСЕЙ ДҮГЕРОВИЧИНИҢ НАМДАРЫ БОЛГАШ КҮШ-АЖЫЛЧЫ ОРУУ
1924 чылдың сентябрь 3-те Межегейниң Эртине-Булакка төрүттүнген;
Бай-Хаактың эге школазын, улаштыр Кызылдың 2 дугаар школазын дооскан;
1942 чылда Кызылдың башкы техникумун дооскан;
1942 чылда Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайга эге школазының башкызы кылдыр томуйлаткан;
1944 чылда Эрзин кожууннуң Качык эге школазының башкызы кылдыр томуйлаткан. Ук школадан аңгыда, Нарын школазынга директорлап, Бай-Даг база Мөрен школаларынга башкылап ажылдаан;
1960-1965 чылдарда школага ажылдавышаан, Кызылдың башкы институдун бот-өөредилге-биле дооскан;
1962-1978 чылдарда Туранның 1 база 2 дугаарлыг школаларынга ажылдаан;
1978-1986 чылдарда «Шын» солуннуң корреспондентизи бооп ажылдаан;
1986-2004 чылдарда Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга баштай литература болгаш аас чогаал секторунуң, 1990 чылдан ыңай аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдаан;
2004 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнген;
2009 чылда мөчээн.
КОЛ МАКТАЛ-ШАҢНАЛДАРЫ
«РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы» деп хүндүлүг ат (1962)
«Күш-ажылдың хоочуну» медаль (1984)
«Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг ат (2002)
АРТТЫРЫП КААН ЧОГААДЫКЧЫ ӨНЧҮЗҮ: ШҮЛҮКТЕРИ, ШҮЛҮГЛЕЛДЕРИ, ЧЕЧЕН ЧУГААЛАРЫ, ТООЖУЛАРЫ, ЧЕЧЕН ЧУГААЛАРЫ, АВТОРЛУГ ТООЛДАРЫ, ОЧЕРКТЕРИ
«Кадарчының ыры». Шүлүктер. Кызыл, 1964
«Сеткилдиң ыры». Шүлүктер. Кызыл, 1967
«Идегелдиң отчугажы». Шүлүктер. Кызыл, 1971
«Өшпес оттар». Шүлүктер, шүлүглелдер. Кызыл, 1975
«Хайгаарал». Шүлүктер, шүлүглел. Кызыл, 1981
«Эр салым». Шүлүктер. Кызыл, 1991
«Чүректе идегел». Тоожулар, чечен чугаалар, сактыышкыннар. Кызыл, 1998.
А.Д. Арапчорнуң чамдык шүлүктери орус, казах, якут болгаш моол дылдарже очулдурттунган. Орус дылче очулгаларның хөй кезиин Туран школазынга кады ажылдап чораан эжи, шүлүкчү Ю.М. Некрасов биле С.В. Козлова кылганнар. А.Д. Арапчорнуң 70 ажыг шүлүктеринге В. Көк-оол, А. Чыргал-оол, В.Тока, Д. Хүреш-оол, Р. Кенденбиль база өске-даа композиторлар ырларны бижээн.
ЧОНДАН ЧЫЫП БИЖЭЭНИ ААС ЧОГААЛ ҮЛЕГЕРЛЕРИ
– «Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары». А.Д. Арапчор тургускан. Орус-оол С.М. эге сөзүн бижээш, редакторлаан. Кызыл, 1995. 135 ар.
– «Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары». 2-ги үндүрүлгези, Кызыл, 2010; 3-кү үндүрүлгези (2023)
– «Тыва улустуң бурун-чугаалары. Мифы тувинского народа. The myths of the Tuvan people». М.С. Балган, С.Б. Олчат-оол тургускан. З.Б. Самдан – консультант. С.Ф. Сегленмей орус дылче, А-Ч.В. Куулар англи дылче очулдурган. Чурук каасталгазын Р.М. Балган кылган. Кызыл, 2017. 48 ар.;
– «Тыва улустуң төөгү чугаалары. Предания тувинского народа. Stories of the Tuvan people». М.С. Балган, С.Б. Олчат-оол тургускан. Орус дылче С.Ф. Сегленмей, англи дылче Ш. Куирк очулдурган. Чурук каасталгазын Р.М. Балган кылган. Кызыл, 1919. 56 ар.
А.Д. АРАПЧОРНУҢ ПОЭЗИЯЗЫНЫҢ КОЛ ТЕМАТИКТИГ УГЛАНЫЫШКЫННАРЫ БОЛГАШ КОЛ ОНЗАГАЙЛАРЫ
Хамааты лирика колдап турар. Дыка хөй шүлүктеринде кижиниң төрээн чер-чуртунуң болгаш чонунуң эргим болгаш ыдыктыын илередип көргүскен;
Пейзаж лириказы база көскү черни ээлеп турар;
Ынакшыл лириказының үлегерлери база таваржып турар;
А.Д. Арапчорнуң поэзиязы тыва чоннуң амыдыралчы философиязынга, ооң иштинде мораль-этиктиг өөредиг-билишкиннеринге калбаа-биле даянган. Ооң уламындан ону төрээн черинге болгаш чонунга бердинген, күш-ажылчы, амыдыралга чүткүлдүг, угаан-сарыылдыг, төлептиг мөзү-бүдүштүг кижиге алгаг-йөрээл база ындыг болурунче кыйгырыг деп үнелеп болур;
А.Д. Арапчор бодунуң поэзиязында тыва дылдың база тыва улусчу поэзияның уран аргаларын идепкейлиг болгаш билдилиг ажыглаан;
Дыка хөй эвес-даа бол, шүлүктеринге өскертилге, чаартылгаларны кылырын оралдажып турганын ооң шүлүктери болгаш өске-даа жанрларга бижээн чогаалдарындан эскерип болур.
ТӨРЭЭН ЧУРТКА
Өлгенниң-даа, диригниң-даа
Өргүп туткан изиг чүрээ –
Судалданып тутчу берген
Чурту ышкаш ие-даа чок.
Хилинчекти шыдап эрткен
Кижилерниң идегели –
Төлдүң келир чолун туткан
Төрээн чурт дег ада-даа чок…
Оценили 4 человека