Владимир Маяковскийниң «Арагалаашкын болгаш кем-херек үүлгедиишкини – ниитилелдиң амыдыралында сырый харылзаалыг ийи болуушкун болур» диген чугаазы амгы Тываның ниити чуруун долузу-биле көргүзүп турар. Бо хүнде ооң-биле демисел чаңгыс минута дургузунда-даа үзүктелбейн турар. Ындыг-даа бол, арага ижип чоруур чаңгыс чер-чурттугларывысты кандыг арга-биле билиндирип, эдип алырыл? Аныяк-өскен аразында хамчык аарыг ышкаш тарап, оларны хаара тудуп турар бо чүүлдү канчаар соксадырыл?
Россия Федерациязының субъектилериниң аразында чыл санында чоннуң арагалаашкынынга удур «Регионнарда элээр чоруктуң рейтингизи» деп чүүл бар. Ол болза, Россия Федерациязының Президентизи В.В. Путинниң национал сорулгалар болгаш Россияның сайзыралының стратегтиг даалгаларының дугайында Чарлыының күүселдезин хөй-ниитиниң дорт хайгаарап турары болур. Ооң кол сорулгазы ‒ чурттуң чурттакчы чон санының доктаамал кѳвүдээрин хандырары. Ынчангаш, аңаа дүүштүр Россия Федерациязының 85 субъект бүрүзүнүң арагага удур ажыл-чорудулгазының эксперт-аналитиктиг шинчилелдерин кылып турар. Ындыг арга-биле эзиртир суксуннарны хоойлуга дүүшпес ёзу-биле садып-саарар болгаш ону хөйү-биле ижер чоруктуң багай салдарын, хемчээлин илередип аптар. Регионнарда элээр чоруктуң деңнелин болгаш ооң уржуундан ниитилелде тургустунуп турар дүвүрээзинниг байдалды илередириниң аразында дараазында медээлер кирер: арага аарыглыг кижилерниң даңзызында киргеннерниң аразындан аараан болгаш ѳлген кижилерниң саны; эзирик байдалга тургаш үүлгеткен кемниг херектерниң саны; регионда саттынган эзиртир суксуннарның ниити хемчээли; эзиртир суксунну хоойлуга дүүшпес ёзу-биле садып-саарарынга холбашкан чурум үрээшкиннериниң саны; регионнуң арагага удур хоойлу-дүрүмүнүң күжү.
Ук рейтинг ёзугаар алырга, арага ишпейн турар 5 субъектилерниң аразында Кавказтың Ингушетия, Чечня, Дагестан, Кабардин-Балкар болгаш Карачай-Черкесс республикалары 5 чыл улай кирип турар. 10-нуң санынче Тюмень облазы, Ставрополь край, Калмык Республика кирип турар. 2020 чылдың түңнелдери-биле алырга, Коми Республика, Чукотка авт. округ, Сахалин, Магадан облазы эң-не хѳй арага ижип турар деп санадып турар. Бистиң кожаларывыс Хакас Республика 69 дугаар черде, Алтай Республика – 76 дугаарында, Бурят Республика – 68 дугаарында турар.
Тыва Республика 2020 чылдың түңнели-биле алырга, 57 дугаар черде. А 2015 чылда 76 дугаарынга турган. Ооң соондагы чылдарда чурттакчы чоннуң арага ижер байдалы чүгле экижип турар. Ооң чылдагааны ‒ республиканың Чазааның болгаш ниитилелдиң чаңгыс сорулгалыг ажылының түңнелдери дизе чазыг болбас.
Ындыг-даа бол, оожургаары ам-даа элек. “Элээр Россия” деп аттыг Федералдыг тѳлевилелдиң удуртукчузу, Россия Федерациязының Хѳй-ниити палатазының кежигүнү Султан Хамзаевтиң бодалы-биле алырга, чурттакчы чоннуң арагага сундугары дээрге-ле, хѳй-ле айыыл-халаптың, багай уржуктарның, кем-херек үүлгедиглериниң ѳѳскүдүкчүзү болур. Ол чүл дээрге, орук озал-ондаа, хүн-бүрү амыдыралда чѳрүлдээлер, бижектээшкин болгаш аныяктар аразында кемниг херектер үүлгедиглери онза хамааржыр». Бо байдал шынап-ла ындыг.
Республиканың Прокуратуразының медээзи-биле алырга, 2019 чылда аар болгаш онза аар 345 кемниг херек үүлгедиишкиннери болган (2014 ч. – 414, 2016 ч. – 356, 2018 ч. – 334), ооң иштинде:
– ѳлүрүүшкүн болгаш ѳлүрер деп оралдашканы – 115 (2014 ч. – 139, 2016 ч. – 112, 2018 ч. – 88);
– сагыштыы-биле кадыкшылга аар хора чедиргени – 332 (2014 ч. – 449, 2016 ч. – 395, 2018 ч. – 373);
– оваарымча чогундан кадыкшылга аар хора чедиргениниң салдары-биле когараан кижиниң ѳлгени – 25 (2014 ч. – 50, 2016 ч. – 47, 2018 ч. – 42);
2019 чылда 2002 кижи эзирик байдалда кемниг херек үүлгеткен (2014 ч. – 1881, 2016 ч. – 2412, 2018 ч. – 2408).
Тыва Республиканың Иштики херектер яамызының чыл санында берип турар дыңнадыглары-биле 2020 чылда:
– эзирик байдалдыг чораан 3215 чолаачы туттурган (2015 ч. – 5320, 2016 ч. – 4580, 2019 ч. – 3351);
– орук озал-ондаанга таварышкаш, амы-тынындан чарылган кижилерниң саны ‒ 103 (2015 ч. – 120, 2016 ч. – 118, 2019 ч. – 104).
Байдалдың чоорту экижип олурары моон кѳскү. Кѳргүзүглер экижип турар-даа болза, эзирик байдалдыг чорааш аар кемниг херек үүлгеткен, орук озал-ондаа кылган чаңгыс чер-чурттугларывыстың хайы-биле Тыва Республика ол талазы-биле баштайгы одуругларда чоруп турар. Ѳлүрүүшкүннерни, кижилер, оларның аразында кем чок бичии чаштар амы-тынындан чарылган болуушкуннарны ам-даа утпаан бис.
Оларның аразында эң-не дыргын апарган ‒ Ак-Довурак хоорайга арагалаашкынның түңнелинде бүдүн ѳг-бүле чырык черден чарылган, 2013 чылда эзирик чолаачы “ЛДО” деп адап чаңчыга бергенивис черге хѳй кижилерни бастырып, аныяк ѳг-бүлениң амы-тынынга четкени дээн ышкаш болуушкуннар хѳй.
Чоокта чаа-ла солагай талакы эрикте дачаларга эзирик чолаачы маршруттуг таксини үстүрген түңнелинде, хѳй санныг школачы ажы-тѳл кемдээн. Мындыг янзылыг таварылгалар эвээш эвес болуп турары хомуданчыг. “Эзириктиң үүлгедиглериниң” эң-не коргунчуг түңнелдери ‒ ада азы ие чок артып, чаш ажы-тѳлдүң берге салым-чолга таваржыры.
Эзиртир суксуннар эвес болза, ол кемниг херектерниң хѳй кезии болбайн барып болур турган. Улуг Совет Энциклопедияда мындыг тодарадылга бар: «арага – эзирик хѳделиишкиннер тывылдырар этилдиг спирт, наркотиктиг бүдүмел; хѳйнү ижер болза, тѳп нерв тургузуунуң хүлээлгелерин үрээр. Хѳй эвес хемчээлдиг-даа болза, мага-боттуң чугула функцияларын үреп, кезектеринге болгаш бүдүглеринге улуг хора чедирер, чүрек-дамыр болгаш нерв системазынга, баарга, ижин-хырынга органиктиг аарыглар тывылдырар, кижиниң моральдыг болгаш психиктиг сайзыралынга улуг когарал чедирер».
Араганың химиктиг формулазы – С2Н5ОН. Биохимияның кѳрүжү-биле алырга, алкоголь – мага-ботту үрегдээринден аңгыда, аңаа чаңчыгыышкын тывылдырар хоран. 1972 чылдың Күрүне стандарты ёзугаар этилдиг спирт – чидиг чыттыг, кывыычал болгаш ѳң чок суук бүдүмел. Хѳлзээшкин, ооң соонда тѳп нерв системазын тургузуптар шынарлыг, күштүг дээштиг наркотиктиг бүдүмелдерге хамааржыр чүүл.
Араганы чем аймаанче киирип, ол тускай болганындан хөй эвести ижип болур деп шын эвес бодал нептереп турар. Ол туруш национал республикаларда, ооң иштинде Тывада база нептереңгей. Чижээ, мынча дижир: «Арага – ак чем-дир, ону хүндүлүг аалчылар келгенде салыр». Оон аңгыда, эзиртир суксуннар ижерин чигир чиири-биле дѳмейлей бээр таварылгалар бар: бир эвес чигирлиг чемни хѳйнү чиир болза, чигир аарыы тыптып болур. А ѳй-хемчээлдиг чиир болза, ол кѳңгүс анаа болгаш амданныг. Ынчалза-даа билип алыр ужурлуг чүүл ‒ кандыг-даа кижи чигирлиг чемни ѳй-хемчээл чок чип алгаш, ок-бижек тутпас, столда кады олурар кижиже халдавас, кижилерни күштеп-күчүлеп, эттеп-соп, эт-сеп үрегдеп, хоойлу-дүрүм хажыда бербес болгай. Кандыг-бир чемни хемчээл чокка чиири угаан-медерел бүлеретпес, кайы-хамаанчок аажылатпас болгай.
Тывада арага-биле демисел ѳске-даа угланыышкыннарже улам шапкынчаан. Тыва Республиканың ИХЯ-ның дамчыдып турары-биле, 2020 чылда 124 тонн спирт холумактыг болгаш эзиртир суксуннарны хавырган, ооң-биле чергелештир 29 кеземче херээ оттурган. Бо сан-чурагай бистиң бичии республикавыска хамаарыштыр алырга, канчаар-даа аажок хѳй. Бир эвес ук хавырттынган бараан садыг-саарылгаже кире берген болза, Тыва та чеже кижини оскунуп болур турганын бождаары безин берге!
Тыва Республиканың Баштыңы турган Ш.В. Кара-оолдуң хууда идепкейи болгаш туруштуунуң ачызында, эзиртир суксуннарны бүдүү садып-саарар чорук-биле демисел бодун хүндүлеп чоруур кижи бүрүзүнүң харыысалгалыг херээ апарган. Бо эгелээшкинге республиканың келир үези дээш сагыжы аарып чоруур аныяк оолдарның тургузуп алганы “Чоннуң оолдары” деп каттыжыышкыны демнежип, Тывада хоойлуга дүүшпес арага садар кижилерни ажыы-биле дүвүредипкен. Республиканың удуртулгазы солушса-даа, эрге-чагырга органнары болгаш хѳй-ниити организациялары бо харыысалгалыг шимчээшкинни уламчылаар боор дээрзинге идегел улуг.
Бо бүгүнү чугаалап тура, чонувустуң арагаже сундукканының түңнелинде тывылган ада-иези дириг турда-ла ѳскүс арткан чаштарның кѳвүдеп турарын демдеглевес арга чок. «2019 чылда Тыва Республикада ажы-тѳлдүң болгаш ажы-тѳлдүг ѳг-бүлелерниң байдалының илеткелинден» алырга, 2020 чылда 95 165 ѳг-бүле бүрүткеттинген. Оларның аразында хѳй ажы-тѳлдүг 31 346 ѳг-бүле бар, чединмес деп санадыр 25 842 ѳг-бүле бар. Социалдыг үделге-хайгааралда 5 470 ѳг-бүле бар, оларда ажы-тѳлдүң ниити саны ‒ 15 523. Эрткен чылдарга бодаарга, ук сан-чурагай кѳвүдеп, ооң-биле чергелештир социалдыг дуза негеттинип турар ѳг-бүлелерниң саны база немежип турар. Ооң уламындан социал айыылдыг байдалда турар ѳг-бүлелер база 655 четкен, оларда 1 688 ажы-тѳл бар (2018 ч. – 623, 2017 ч. – 613).
Чаштар бажыңнарында ажы-тѳлдүң 80 хуузу ‒ социалдыг байдал аайы-биле ѳскүс деп санадыр ажы-тѳл тургустунган. Чүге ындыгыл дээрге, арагага сундуккаш, ада-ие эргезин казыткан кижилерниң ажы-тѳлү. Арткан 20% ажы-тѳлдүң ада-иезиниң чок апарганының колдап турар чылдагааны ‒ арага. Маңаа аажок коргунчуг чижек кылдыр, солагай талакы эрикте дачаларның СНТ-10 девискээринде Зеленая деп кудумчуга Март 18-те, дүнекиниң 2 шак үезинде болган ѳрттү киирип болур. Ук ѳрттү ѳжүрген соонда, аңаа 4 кижиниң мѳчүлери тывылган – бажыңның 29 харлыг херээжен ээзи, ооң 3 болгаш 5 харлыг ажы-тѳлү, база бир эр кижи. Истелгениң түңнелинде илерээни болза, бажыңның херээжен ээзи арагага сундукканындан, 2020 чылдың эгезинден тура-ла полицияның профилактиктиг учедунда турган. Ажы-тѳлүн социал дуза тѳвүнче алгаш барган турган, ынчалза-даа февраль 20-де Кызыл хоорайның Чагыргазының назы четпээн хамаатыларның эрге-ажыын камгалаар комиссиязы авага ажы-тѳлүн эгиткен. Чок апарган кижиниң кожаларының чугаазы-биле, ол февраль 15-тен тура-ла арагалап эгелээн турган, а кандыг шиитпир-биле иеге чаштарны эгидип берипкени ам-даа билдинмес.
Үстүнде чижекти кѳргеш, бистиң ниитилеливис чоок болгаш кожа-хелбээ кижилерге тоомча чок болур хѳѳнче кирип бар-ла чыдар-дыр деп түңнелди үндүрүп болур. Хѳй ажы-тѳлдүг ада болганымда, мындыг таварылгалдарда харыысалгалыг албан черлериниң берге байдалда турар ѳг-бүлелерге тоомча чок хамаарылгазы, ажылынга бердинмээни болгаш боттарының дорт хүлээлгезин күүсетпейн турары мени дүвүредип тур. Ооң кадында, бо болуушкун дээш эрге-дужаал эдилээннерниң кайызы-даа кеземчеге таварышпаан! Ол кижиниң эш-ѳѳрү, тѳрелдери, кожалары база-ла кыдыында арткан. Ѳртке амы-тынындан чарылган чаштар дээш, хамаарылгалыг кижи бүрүзү сеткилиниң ырак ханызында буруузунуп чоруур боор деп идегелим улуг!
10 чыл бурунгаар Тываның В.Ш. Кѳк-оол аттыг хѳгжүм-шии театрынга республиканың адаларының бирги форуму болуп эрткен. Хүн-бүрүнүң чидиг айтырыгларын сайгаржып турган үеде, Тыва Республиканың Баштыңы бүгү чон мурнунга арагага шуут дегбес мен деп аазаан. Ооң бо үлегерин республиканың хѳй-хѳй адары деткип, каттышкан. Бир чыл эрткенде ийиги Адалар форумунга “Тываның эр кижилериниң дүрүмүн” хүлээп алган, ол ам республиканың бүгү-ле оѳредилге болгаш ѳске-даа черлериниң кол каасталгазы апарган дизе чазыг болбас.
Дүрүмнүң бирги кезээнде: «Сен ‒ бурунгу чаагай сеткилдиг чоннуң салгалы сен, а ынчангаш тѳлеп чок чорук кылыр эрге чок дээрзин кажан-даа, каяа-даа утпа. Бодуңнуң тѳрел салгалыңны билир болгаш сактып чор” деп бижээн. Үшкү кезээнде «Бодуңнуң угаан-медерелиңни болгаш күш-дамырыңны доктаамал сайзырат. Кадыкшылды дакдыктырар болгаш быжыктырар херек, хоралыг чаңчылдарга алыспа, бодуңнуң ѳндүр улуг ѳгбелериңге тѳлептиг бол» деп бижээн.
Бо хүн чеже эр кижи чоннуң бо дүрүмнеринге чагыртып чоруурул? Сактырга-ла, ук дүрүмнү анаа-ла бижик кылдыр хүлээп ап, кандыг-бир хемчеглерге ажыглап турза-даа, ооң ханы утка-шынарын бодавайн, ѳгбелерниң мерген угаадыгларын билбейн турар-дыр. Бурун шагдан тура-ла эр кижи ѳг-бүлезиниң баштыңы болуп келген. Ооң ажы-тѳлү, аймаа болгаш салгалдарының канчаар чурттаары эр кижиден хамааржыр болгай.
Тыва Республиканың
Чазааның чанында
Тываның гуманитарлыг болгаш
социал-экономиктиг тускай
шинчилелдер институдунуң
эртем ажылдакчызы Доре Начын Эдуардович
Солун “Шын” №38 (19471) 2021 чылдың май 29