Мария Амын-ооловна Күжүгет – Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Ол бүгү назынында тыва дылдың болгаш чечен чогаалдың сайзыралы, ооң келир үеде салым-чолу дээш сагыш аарып чоруур.
Ооң допчу-намдарын алгаш көөрге, 1955 чылдың март 22-де Барыын-Хемчик кожууннуң Аянгаты сумузунга төрүттүнген. Авазы – Ооржак Александра Санааевна, ачазы – Ооржак Амын-оол Үндүңович. Олар – күш-ажылдың хоочуннары, «Шекпээр» совхозтуң Аянгаты сумузунга малчыннап чораан. М.А. Күжүгет – дун уруу, соңнай тос ажы-төлдүг болган. Ниитизи-биле беш уруг, беш оол. Оларның аразында башкы, бухгалтер, чылгычы, малчын, каңнакчы, даараныкчы, тудугжу дээш кымнар-даа бар. Шак мындыг бөдүүн, хөй ажы-төлдүг, ажыл-ишчи, кызымаккай өг-бүлениң улуг уруу болуп, дуңмаларын хайгааражып, ада-иезиниң ёзулуг-ла дузалакчызы, чөленгиижи кылдыр өзүп келген.
М.А. Күжүгет 1972 чылда Аянгаты ортумак школазын дооскан. 1975–1980 чылдарда Кызылда күрүнениң башкы институдунга өөренгеш, 1980-1990 чч. Бай-Тайга кожууннуң Тээли сумузунуң №1 ортумак школазынга орус дыл болгаш литература башкызы кылдыр ажылдаан. 1990-1996 чч. Ак-Довурак хоорайның №2 ортумак школазынга тыва дыл болгаш чогаалды башкылаан. 1997 чылдан бээр Тываның күрүне университединде Литературлуг музейниң эргелекчизи, тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразында улуг башкы.
1981 чылда ол кезер эмчи Семён Седипович-биле амыдырал тудуп чурттай берген. Оон бээр 39 чыл эркен. Олар үш ажы-төлдүг болган: улуу – Айдысмаа, ТР-ның күш-ажыл болгаш социал-политика яамызының социал-хандырылга килдизиниң консультантызы; ортуну – Артыш, эрге-хоойлу ажылдакчызы; хеймери – Айдыӊ, ТР-ның федералдыг казначейство эргелелиниң иштики хайгаарал килдизинде улуг казначей. Мария Амын-ооловна, Семён Седипович Күжүгеттер үш ажы-төлүнден алды уйнуктуг болган. Ёзулуг-ла чонга үлегерлиг болгаш хүндүткелдиг, быжыг өг-бүле.
Университетте Мария Амын-ооловна «Тыва улустуң аас чогаалы», «Тыва литератураның төөгүзү», «Литературлуг чурт шинчилели» деп кичээлдерге лекцияларны номчуп, практиктиг кичээлдерни эрттирбишаан, студентилерниң курс болгаш диплом ажылдарын удуртуп, үре-түңнелдиг ажылдап чоруур. Башкының өөреникчилериниң аразындан Тыва үндезин культура төвүнүң директорунуң оралакчызы Меңги Ондарны адап болур. Ол сургуул чылдарында Мария Амын-ооловнаның удуртулгазы-биле «Тыва маадырлыг тоолдарда мөге кижиниң овур-хевири » деп темага диплом ажылын бижээн. Ол-ла сонуургалы-биле ТывКУ-нуң аспирантуразынче дужаап киргеш, «Тыва маадырлыг тоолдарның дылының онзагайы» деп темага диссертацияны (удуртукчузу: ф.э.д. М.В. Бавуу-Сюрюн) доозуп, эртем чадазын камгалаарынга белен.
2007 чылдан бээр уран чогаалга сундулуг, тускай салым-чаяанныг аныяктарны хаара тудар сорулга-биле «Сорунза» деп чечен чогаал бөлгүмүн ажыткан. Ооң көскү төлээлекчизи – Шончалай Мааты-оол, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү; делегей чергелиг Намжил Нимбуев (Улан-Удэ) аттыг мөөрейниң 1-ги чериниң эдилекчизи; «Хүлүмзүрдүм» (2014) деп шүлүктер чыындызының автору. Амгы үеде чогаал шинчилелин эгелээн Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы.
Мария Амын-ооловнаның амыдыралының хөй кезии башкылаашкын ажылы-биле холбаалыг. Ол кады ажылдап чоруур эш-өөрү-биле эвилең-ээлдек, арга-дуржулгазын үлежип, аныяк башкыларга дузалажып чоруур. Улугну-даа, бичиини-даа хүндүлеп билир, кайгамчык биче сеткилдиг, бөдүүн башкы. Ооң өөреникчилери янзы-бүрү албан черлеринде ажылдап чоруур: Буян-Билэг Ооржак, Чадаана хоорайның №1 ортумак школазының директору; Начын Монгуш, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы; Сай-Суу Хертек, «Шын» солуннуң журнализи дээш оон-даа өске. Башкы сургуулдарын бодунуң ажы-төлү-биле дөмей көрүп чоруур. Кандыг-даа үеде оларга арга-сүмезин, чагыг-сөзүн берип, ажыктыг билиглерин дамчыдып, өөреникчилери-биле харылзаазын үспейн чоруур.
2012 чылда Мария Амын-ооловна ТывКУ-га Литературлуг музейни ажыдарын саналдаан. Ынчангы университеттиң ректору, биология эртемнериниң доктору Сергей Октяевич Ондар башкының санал-оналын деткип, харын-даа Республиканың төөгүзүнде бир дугаар ажыттынып турар музей дээрзин айыткан. Оон бээр 8 чыл эрткен. Ында тыва классиктер С.К.-Х. Тока, С.А. Сарыг-оол, С.Б. Пюрбю болгаш өске-даа чогаалчыларның архиви, хөрек тураскаалдары болгаш чуруктары; проф., ф.э.д. Д.С. Кууларның хуу ном саңы, ооң эдилелдери; ховар шыгжамырда номнар; литературлуг карта; Тываның улустуң чогаалчызы Н.Ш. Кууларның бижик кагар машиназы дээш оон-даа өске чүүлдер бар. Бо бүгү байлак материалды чыырда, Мария Амын-ооловна чогаалчылар, оларның ажы-төлү, дөргүл-төрели болгаш эртемденнер-биле харылзажып, база республиканың башкылары, чогаалчы эш-өөрүнүң ачызында кыска үе дургузунда хөй ажылды кылган. Музейниң кол сорулгазы – тыва чогаал дамчыштыр чоннуң төрээн дылын, культуразын кадагалап арттырары. Амгы үеде музейде янзы-бүрү хемчеглер эртип турар: литературлуг ужуражылгалар, кичээлдер, номчулгалар, конференциялар, диспуттар, экскурсиялар, делгелгелер дээш оон-даа өске.
Башкының бир улуг ажылы – тыва чогаалды башкылаарының айтырыгларынга болгаш ооң шинчилелинге киржилгези. Ол «Тыва аас чогаалы болгаш литератураны дээди өөредилге черинге өөредириниң программазын» (Куулар Д.С., Күжүгет М.А., 2002); «Амгы тыва шүлүк чогаалының сайзыралы» (Куулар Н.Ш., Күжүгет М.А., 2011); «Төрээн чогаалга Ниити өөредилгениң федералдыг күрүне стандартын» (2012); «Тыва аас чогаалы болгаш литератураны ниити өөредилге черлериниң 5-11 класстарынга өөредириниң чижек программазын» (2012); «Төрээн чогаал» 5 кл. өөредилге номун (Ооржак Л.Х, Чамзырын Е.Т., Куулар Н.Ш., Шаалы А.С, Күжүгет М.А., 2013); «Төрээн чогаал». 6 кл. өөредилге номун (Ооржак Л.Х, Чамзырын Е.Т., Куулар Н.Ш., Шаалы А.С., Күжүгет М.А., 2013); «Тыва чогаал». 8 кл. өөредилге номун (Ооржак Л.Х, Күжүгет М.А., 2018); «Тыва чогаал». 9 кл. өөредилге номун (Ооржак Л.Х, Күжүгет М.А., 2018); «Словарь личностных качеств на тюркских языках сибирско-алтайской группы» деп ажылды (Тург.: Егорова А.И, Петров А.А., Чочкина М.П; Каскаракова З.Е., Егинова С.Д., Күжүгет М.А. Якутск, 2018.); Күжүгет М.А. «Литературлуг чурт шинчилели». Өөредилге-методиктиг ном. (2014, 2019) дээш оон-даа өске бөлүк авторлуг ажылдарга киришкен, башкы дуржулгазын шинчилелдерге каткан. Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң чырыкче үндүргени «Тыва литератураның төөгүзү» (I-ги том, 2013), «Салчак Тока. Жизнь замечательных людей Тувы» (2015) деп номнарының авторларының бирээзи. Тыва эртемниң төвү болур бо институттуң эртемденнери-биле сырый харылзаалыг, тыва чечен чогаалдың шинчилелинде чоннуң келир үези дээш ажылдап чоруур. М.А. Күжүгет эртем чыындыларынга болгаш солун-сеткүүлдерге тыва чогаалчылар С.К.-Х. Тока, О.К. Саган-оол, К.-Э.К. Кудажы, А.А. Даржай, Ш.Д. Куулар, З.С. Байсалова болгаш өскелерниң-даа чогаадыкчы ажыл-ижинге хамаарышкан чүүлдерни бижээн. Ооң эртемге сонуургалы улуг-даа болза, чогаал бижиир чаяалгазы оон күштүг болган.
Чонда башкының ады-сураа чогаалчы Мария Күжүгет кылдыр билдинип чоруур. Ол 7 шүлүк болгаш проза номнарының автору: «Сактыышкыным чадаганы» (1994), «Салымымның кавайы» (2000), «Идегел» (2005), «Анайжыгаш» (2007), «Сеткилим орбазында» (2009), «Хайыра» (2015), «Чуртталганың чуузазы» (2017).
М. Күжүгеттиң чогаадыкчы ажыл-ижинге хамаарыштыр эртемденнер янзы-бүрү шинчилелдерни кылган. М.А. Хадаханэ «Женская душа. Жизнь в стихах» (2001) деп чүүлүнде М. Күжүгеттиң баштайгы чыындыларында («Сактыышкыным чадаганы», «Салымымның кавайы») шүлүктериниң тематиказын, уран-чечен детальдарын көрген. У.А. Донгак «Мария Кужугет: «Дар слова, выпавший на мой шаманский бубен…» (2012) деп ажылында чогаалчының шүлүктериниң хевир, тургузуун болгаш ында иронияның илереттингенин сайгарган. Л.С. Мижит «Бодум чүгле чечек тарыыйн…» (Мария Күжүгеттиң лириказы, чаартынган базымнары, 2012) деп эртем-критиктиг чүүлүнде авторнуң ажыглаан поэтиктиг аргаларын, ооң шүлүктериниң тыва улустуң аас чогаалы-биле сырый харылзаазын, оларның жанр, хевир-тургузуун шинчилээн. А.Х. Херел («Сеткилдиң орбазында…» (М. Күжүгеттиң чаа үнген номунга хамаарыштыр), 2010) авторнуң шүлүктеринде кол илереттинген бодалдарны ажыткан. Ол ышкаш Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Л.Х. Ооржак «Хайырага йөрээл сөс» (2015) деп чүүлүнде М. Күжүгеттиң шүлүктериниң тыва улустуң аас чогаалы-биле сырый харылзаазын, ында илереттинген үзел-бодалдарны бижээн. Тыва чогаал шинчилелинде М. Күжүгеттиң чогаалдарынга үнелелдер арбын-даа болза, өөренип көөр айтырыглар ам-даа хөй. Ол дээрге авторнуң чогаалдарының деңнел, утка-шынар талазы-биле делгем, хөй талалыын херечилеп турары-дыр.
М. Күжүгет ындындан салым-чаяанныг шүлүкчү. Ооң чогаалдарында өске авторлар дег төрээн чер, бойдус, ынакшыл, найырал дээш янзы-бүрү темалар чырыттынза-даа, ында ава, өг-бүле, мөзү-шынар кол черни ээлеп турар.
М. Күжүгеттиң шүлүктеринде лириктиг маадыр – төрээн черинге, төрээн кижилеринге ынак, амыдыралдың берге байдалдарынга торулбас, шынчы чорукту, ынакшылды, найыралды үнелеп билир, кижи сеткилин хомудатпас, оожум, топтуг чаңныг кижи – деп, Л.С. Мижит бижээн. Ылап-ла, авторнуң чогаалдарында мерген угаанныг, өндүр сеткилдиг кижиниң овур-хевирин эскерер бис.
Бистиң эскерип турарывыс-биле, чогаалчының сорулгазы – чоннуң угаан-медерелин чидиг сөзүнүң күжү-биле башкарып, чедириксээн үзел-бодалдарын бо хүнде хөй ниитиге дамчыдары. Ынчангаш М. Күжүгеттиң поэзиязын номчуурга, кижи бүрүзүнге билдингир болгаш тодаргай, харын-даа бөдүүн кылдыр сагындырар. Чүге дээрге ол шүлүктеринде кандыг-даа нарын, билдинмес сөстер ажыглавайн, номчукчу бүрүзүнге, ылаңгыя амгы үениң кижилеринге билдингир, чедимчелиг кылдыр төрээн дылынга бижип чоруур. Ындыг-даа болза, авторнуң шүлүктеринде чажыт уткалар бо-ла таваржып кээр. Чижээлээрге:
Чоруп-чоруп кээримге,
Чода салып бээр авам
Чоруй барган, «чана» берген.
Аъжым-чемим дээжилеп,
Ажы-төлүм кээрин манаар –
Авам ышкаш апарган мен.
Чода эъди дүлүп алгаш…
Бо чеди одуруг шүлүкте кызыл-дустаан аваның, ооң ава апарган уруунуң ие хүлээлгезин дамчыштыр өртемчейниң чаяалгазы, кижиниң үүлези деп чажыт бодалдар илереттинген. Ында автор кижи назыны мөңге эвес бол, салгалдарның амыдыралды уламчылап турарындан чырык чер кырында чуртталга мөңге дээрзин ёзулуг-ла бадыткаан.
М. Күжүгет тыва поэзияга үш, дөрт, чеди, сес одуруглуг шүлүктерни болгаш проза-шүлүктерни бижээн. Ону тыва чеди одуруг шүлүктүң эгелекчизи, тыва шүлүкче база бир хевирни киирген чогаалчы – деп, Тываның улустуң чогаалчызы Н.Ш. Куулар бедик үнелээн. Автор чеди одуруглуг шүлүктерин «Чеди одуруглар сырыы» («Хайыра», 2015) деп адаан.
Орук кыдыынче хол хавын
Октапкан чыдыр. Көрдүм.
Ол-ла-дыр-ла. Кыш эрткен.
Ажы-төлге аартыктаткан
Ак баштыг кырганны көрдүм
Ам ол-ла-дыр. Назын эрткен.
Үе шылгаан бе? Азы кижи бе?
Бо шүлүкте көдүртүнген айтырыг чидиг. Чогаалчының шүлүктеринде темалар янзы-бүрү дээрзин үстүнде айыткан бис. Ынчалза-даа ава темазы аңгы-аңгы талалардан ажыттынып турар. Чижээлээрге, М. Күжүгет ава биле төлүнүң аразында кызыгаар чок ынакшылды көргүзүп тура, ада-иениң арын-нүүрүн, алдар-адын ажы-төлү эдилээр дээрзин номчукчуга угааткан. Ылаңгыя ажыл-иш кылбас, чалгаа-шүшпең аныяк иелерни шүгүмчүлеп, оларның ажы-төлү келир үеде кандыг кижилер болурул? деп айтырыгны ниитилелде көдүрүп турар. Үстүнде чижекте кыраан иезинден ойталаан, ооң ачы-буянын үнелевейн чоруур ажы-төлдү көргүскен. Олар өртемчейниң үүлезин, чуртталганың эргилдезин хандыр ожаавайн, чүгле боттарының дыжын харап чоруур. Шүлүктүң төнчү одуруунда риториктиг айтырыг дузазы-биле автор номчукчуга боданыр арганы берип турар: Үе шылгаан бе? Азы кижи бе? Назын халыыны, үе шылгалдазы. Эрткен оруктан амыдыралдың төнчү кезээ илерээр. Чок-ла болза, ие кижиниң ажы-төлүн ынчаар кижизидип алганында бе азы оларның боттарының чазыы бе? Янзы-бүрү айтырыглар тургустунуп келир. Шыны херек, кырган-чөнүк, кандыг-даа болза, кижиниң иези чанынга-ла чорза, ол дег улуг аас-кежик кайда боор.
М. Күжүгеттиң лириказында кижиниң мага-бодунуң кезектери болгаш тургузуунуң органнары дамчыштыр психологизм күштүг чуруттунган. Чижээлээрге: «Шагжаң хөрээм ханызында», «Сарык, кергек күжүр чүрээм», «Дашталган мээм», «Кара баарым көъгү сөктүп», «Борбак бажым ышкыже» дээш оон-даа өске.
Куйга-башты адыңнаткан
Кудумчуда улаан ытка
Куюм хөңнүм катчы берди…
Херээжен шүлүкчү азы башкы кижи болгаш ындыг ирги бе? М. Күжүгеттиң чогаалдарында кижилерниң бот-боттарынга хамаарылгазы хумагалыг болурунче улуг кичээнгей салдынып турар. Кижи сеткилин хомудатпазы, аңаа камныг, хумагалыг болуру – авторнуң чонга кыйгызы-дыр. Чогаалчының шүлүктеринде кем чок кижиниң хомудалының эрээзин көргүскен. Ону түрү бастыксаан кижилерниң дорамчылалын, нүгүлүн, мугулай чоруун чиге көргүскен одуруглар барын эскердивис:
Арнымдыва чажыпканың араганың
Агып баткан дамдыларын амзап көрдүм.
Ажыг, дерзиг, хирзиг болгаш анчыг болду.
Шүлүктүң сюжедин хайгаарап көөрге, кижиниң кылык-килеңи өөскээш, ооң бодун туттунуп билбези, кайы хире чаржынчыг-дыр? Лириктиг маадыр бодун куду көрген кижиге харыы-даа бербейн, дайзын-биле месилдежип, аас-дыл-даа үндүрбес. Ол кылык-чөңгээниң ужун тыппайн, боду-ла хилеп, сеткил-хөңнү хомудап орар. Кайы хире бүдүштүг-дүр? Ол дээрге лириктиг маадырның кортук, бодун камгалап шыдавазы эвес, харын-даа мерген угааны-дыр. Ооң сеткилиниң арыын автор метафора аргазын дамчыштыр көргүскен: «Ажык хөңнүм – аккыр энчек». Бир эвес, автор бо уран-чечен арганы ажыглаваан болза, шүлүктүң утказы арай эреңгей болгу дег. Ол лириктиг маадырның сеткил-хөңнүнүң арыг-чаражын шээр малдың дүгүнден болбаазыраткан ак кидис-биле деңнеп турары солун. Черле ынчаш, М. Күжүгеттиң шүлүктериниң үндезин дөзү – тыва чоннуң амыдыралындан ужукталганы. Автор лириктиг маадырның сеткил-хөңнүн тайылбырлаарда, «аккыр энчек» деп сөс каттыжыышкынын шүлүкте доора уткада ажыглап, ийи аңгы чүүлдү чаңгыс аайлаштырып турар. Шүлүктүң кол идеязы – мелегей, дүржок кижи-биле тутчуру, ооң овурунга катчыры. Чогаалчы кем чок, топтуг-томаанныг кижиниң овур-хевирин, ооң иштики делегейин ажыдарда, ону дорамчылаан кижиниң хөделиин дамчыштыр чураан. Тодаргайлаарга, лириктиг маадырның арнынче чашкан арага, ооң агып баткан дамдыларын автор «ажыг», «дерзиг», «хирзиг» деп эпитеттерниң дузазы-биле көргүскен. Ол эпитеттерниң шүлүкте ажыглалы номчукчунуң лириктиг маадыр дээш дүвүрээн сагыш-сеткилин улам-на хайныктырып турар.
Кудай-деңгер бедик-даа бол,
Кускуннавас, менээргенмес.
Куду бисти чемелевес.
Бис-ле харын болганчок-ла
Билиглиг бис, бедик бис деп,
Билииргей бээр чаңныг-дыр бис.
Кайызы кымдан бедик чүвел?…
Чогаалчы ниитилелде бот-тогдунар, өскелерни куду көөр, эрге-дужаалынга, эртем-билиинге менээргенип, билииргээр чоруктарны буруу шаап турар. Ону көргүзерде, авторнуң кол даянган аргазы – деңнелге: дээр биле кижи. Оларның аразында хемчээлге даянып, чогаалчы риториктиг айтырыгны көдүрүп турар: Кайызы кымдан бедик чүвел?… Шүлүкте ханы утка бар. Төп Азия чоннарының шажын-чүдүлгези-биле алырга, Дээр – Үстүү оран, ыдыктыг октаргай болур. Ону тыва чон «Дээр», «Деңгер», «Хайыракан», «Кудай» деп сүзүктеп чоруур. Авторнуң «Дээр» деп билиишкинге доктаап, ону кижи-биле деңнеп турары анаа эвес. Чоннуң дээди медерелинде кол черни «Октаргай», «Өртемчей», «Космос» ээлеп турар. Ынчангаш аажы-чаңы багай, бодун өрү көрдүнер кижини чогаалчының «Дээр»-биле деңнеп көргүскениниң ужуру ол.
М. Күжүгеттиң шүлүктеринде кижилер бастыксаар, улуургак сеткилдиглерге лириктиг маадырның туружу ирония аргазы-биле илереттинген.
Муң-даа кижи куду көөрге,
Мугулайың тоор эвес.
Булгандырып чүткүп орар.
Мында чажыт шоодуг «мугулай» деп сөс-биле илереп турар. Ол сөс авторнуң чедириксээн кол бодалынга удурланышкак боорда, алыс шынны көргүскен чажыт уткада ажыглаттынып турар. Лириктиг маадыр бодун мелегей кижи кылдыр санавайн турар. Ол чүгле удурланыкчыларын кыжырып, оларга удурланыры-биле «Мугалай» болуп чоруур. Бо шүлүкке хамаарыштыр Л.Х. Ооржак мынчаар бижээн: «Кайы хире хоранныг, чоргаар харыы дыңналып кээр-дир, лириктиг маадырны куду көрген муң кижиге!!!» Ылап-ла, амыдырал чеже-даа кызагдап кээрге, М. Күжүгеттиң чогаалдарының кол маадыры – чаныш-сыныш чок, бергелерге дүжүп бербес, тура-соруктуг кижи болуп турар. М. Күжүгетти дидим шүлүкчү, амыдыралдың ак, кара талаларын бодунуу-биле чиге көргүзүп чоруур – деп, чогаалчы эш-өөрү (Л.Х. Ооржак «Хайырага йөрээл сөс», 2015) үнелеп турар. Бирде ооң шүлүктериниң дылы чидип, шүгүмчүлээр субъектизин эмин эттир буруу шаап турарындан ында-хаяа критикага таваржып турар. Чижээлэрге, / Элдеп болган үе-дир бо! / Эрлер безин эшпилерзээн, / Эрес соруу сойлуп калган.. / Чалчаан, хоптаан, нүгүлдешкен – / Чаргаштар-ла кара олчаан… Л.С. Мижит бо шүлүкте дорт сургаал чоруп турары дээштиг-даа болза, ёзулуг поэзиядан арай үнүп турар деп айыткан.
Бистиң эскерип көргенивис-биле, интернет четкизинде «Тыва шүлүктер» деп барык 30 муң бижикчилиг бөлүкте ук шүлүкке хамаарыштыр номчукчуларның аразында изиг-изиг чугаалар, сайгарылгалар чоруп турар. Чамдыктары, «эр улусту куду көрген, оларның сузун базып турар шүлүк-түр» деп бижээн. Өскелери, колдуунда херээжен чон, ниитилелде эр кижиниң мөзү-шынарының кудулаанын көргүскен, эр кижилерни эде-хере тырттынарынче кыйгыны салган шүлүк дээрзин айтып турар. Шүлүктүң адаанда бир муң ажыг чүректи баскан. Ынчап кээрге, бо шүлүк амгы үениң номчукчуларының кичээнгейин хаара тудуп, ниитилелде хөй-ле дүвүрээзинни оттуруп турар.
Чогаалчы биче чаштарга шүлүктерни база бижип чоруур. Ооң «Анайжыгаш» («Козлёночек») деп ному тыва болгаш орус дылдарга үнген. Ооң очулгазын Эмма Цаллагова, а чурук-каасталгазын Альберт Куулар кылган. Ук номчугаш школа назыны четпээн уругларның дылын сайзырадырынга, ылаңгыя ийи дылды эки шиңгээдип, өөрениринге ажыктыг. Ында янзы-бүрү овур-хевирлер бар: Моортай, Бора-Хөкпеш, Анайжыгаш, Койгунак, Дииңчигеш, Адыг оглу, Эник, Инек дээш оон-даа өске. Оларны дамчыштыр уругларны чараш аажы-чаңга кижизидип, долгандыр турар өртемчейни, амыдыралды танып-билип алырынга чаа билиглерни берип турар. Чижээлээрге:
Фонарь чырыын көргеш,
Бопуй шымдай айтырган:
– Дээрде айның чырыын кым
Демирдиве суп кааны ол?
Авторнуң шүлүктери биче чаштарның өмүнээзинден бижиттинген. Ында оларның сагынгыр-тывынгыр, бир-ле чүвени сонуургаан, ону билип алыксаан күзелдери илереттинген. Тодаргайлаарга, Бопуйнуң фонарь чырыын дээрде айга дөмейлээни тывызык. Ооң баажызын тыппайн, оолдуң боданып турарын автор риториктиг айтырыг дузазы-биле көргүскен. Ол база-ла номчукчуларга, уругларга боданыр арганы берип турар.
М. Күжүгет – амгы тыва чогаалда эң-не номчуштуг авторларның бирээзи болуп турар. Ооң «Идегел», «Чуртталганың чуузазы» деп чыындыларында чечен чугаалар, тоожулар кирген. Ында амыдыралдың янзы-бүрү нарын айтырыглары көдүртүнген: тускай ажаалдада инвалид иезинден ажы-төлүнүң ойталааны, олар-биле аваның судтажып турары; кем чок, чалыы кыстың арын-нүүрүн, алдар-адын бужартаткан соонда, ооң иштиг-сааттыг артканы; дың-на чаңгыс оглун ышкынган херээжен кижиниң частырыгларын миннип, бодун чектеп чорууру; төрээн адазынга ужуражып, ону көрүксээш, дилеп чоруур өскүс уругнуң изиг күзели; алган кадайын, ажы-төлүн каггаш, аныяк кыс-биле чаа амыдырал туткан ада кижиниң түреп, салымынга хараадап чорууру дээш оон-даа өске. Ол дээрге ниитилел амыдыралы дээш, чогаалчының чүлдү-чүрээниң аарышкызы, хамааты туружунуң илередии-дир.
Чогаалчы «Өре» деп тоожузунда остеопороз, сөөк-даяк аарыындан хоочурааш, ажы-төлүнге аартыктаткан ие Анайбан Дүгеровнаның овур-хевирин чураан. Автор кол маадырның берге салым-чолун ооң дүжүн дамчыштыр элдээрти көргүскен. Анайбан Дүгеровна дүжүнде дилги көөр. Тыва улустуң аас чогаалында «Шулбус дилги», «Чараш кижи – дилги» деп хуулгаазын амытаннар дугайында мифтер бар. Ында дилгиниң овур-хевири өлген кыс кижиниң Сүнезини, Аза-Шулбус кылдыр чуруттунган. Ол кайгамчык чараш кыс болуп хуулгаш, бир-ле эрниң чүрээн доюлдургаш, кады чурттаар. Сөөлүнде билдинип кээрге, ол ийи эмиглериниң бирээзин эктин ажыр октапкаш, бирээзинден-не паш долдур сүттү саап, баарында деспиде бодунуң ишти-хырнын уштуп орар аза боор. Чогаалда авторнуң дилги дугайында дүштү кииргени анаа эвес. Ол дүштүң соонда маадырның аарыы улам кедерээш, улуг кезиишкин эртип, бертик-бежел артар. Ажы-төлү авазын Хоочуннар бажыңынче хүлээдир деп турар. Черле ынчаш, тыва улустуң сагып чоруур онзагай демдектериниң аразында мындыг чүүл бар: орукка хөлге мурнундан дилги эртерге, багай чүүлдү оштап турар. Ону амгы тывалар база сагып чоруур. Чогаалда авторнуң дилги дугайында дүштү уран-чечен арга кылдыр ажыглааны солун. Ылаңгыя мадырның «орук чорааш, дилгиге таваржырга, багай чүве дижир» деп чугаазы авторнуң элдээрткен сагындырыы деп литературлуг арганы ажыглааны солун, ооң дузазы-биле үстүнде көргенивис чоннуң амыдыралында онзагай демдектер улам-на бадыткаттынып турар.
Тоожунуң төнчү кезээнде Анайбан Дүгеровна дүжүнде бөргүн казыргыга алыскаш, ону ээремче киирип алыр. Ооң соонда ол ажы-төлүнге чагыг-сөзүн берип эгелээр. Ында база ханы утка бар. Автор маадырның казыргыга алзып, бөргүн чидирип турарының дугайында дүжүн дамчыштыр ооң өске оранче белеткелин элдээрткен. Маадырның дүштери – чогаалдың сюжедин ажыдар тускай уран-чечен аргалар. Олар тыва улустуң аас чогаалынга, оларның сагып чоруур онзагай демдектеринге үндезилеттинген. Бо чогаалында автор ада-иезин карактап, оларны ажаап-тежээринден ойталааш, күрүне хайгааралынга дагзып турар ажы-төл дугайында айтырыгны ниитилелде дидими-биле көдүрүрген.
М. Күжүгеттиң прозазында драматизм күштүг. Ылаңгыя ол ие кижиниң човулаң-хилинчээн, ооң салым-чолунуң качыгдал, эрээзин аңгы-аңгы херээжен кижилерниң амыдыралының чижектеринге даянып бижээн: ажы-төлүнге аартыктаткан ава; дун төлүн чидирген аныяк ие; ажы-төлүнүң амыдыралынче киришкеш, чааскаан арткан эне; уруглары доктаавас малчын ие; чаа божаан төлүнден ойталаан уруг; душтуунга кагдырткан иштиг-сааттыг кыс дээш оон-даа өске. Чижекке авторнуң «Сеткил коңгазы» деп тоожузун көрээлиңер. Чогаалдың сюжединде Олчаның салым-чолу үш болуушкундан тургустунган. Бирээде, Олчаның чажында өскүс-чавыс артканы. Ийиде, студент үезинде айыл-халапка таварышкаш, ижинниг апаары. Үште, төлүн чидирери. Чогаалдың кол маадыры амыдыралга тургустунуп келген шаптараазын-моондактарны шыдамык эртип чоруур энерел сеткилдиг, тура-соруктуг кыс. Мындыг хевирлиг овур-хевирлерни тыва чогаалга херээжен прозачылардан З. Байсалова («Сурас», 1997) тургузуп чораан. Амгы үеде ол талазы-биле херээжен чогаалчылардан М. Күжүгет үре-түңнелдиг ажылдап чоруур. Ооң маадырларының чуртталгазы, эрткен оруу аныяк-өскенге чүгле өөредиг, кичээндириг болур.
М. Күжүгет – тыва прозада жанрларны сайзырадып чоруур чогаалчы. Ол тыва поэзияда Л.С. Мижиттиң шинчилээни «ожук дажы» деп үш одуругдан тургустунган шүлүк жанрын тыва чогаалга үндезилеп, тыва прозаже «ожук чугаалар» деп жанрны бир дугаар киирген. Чогаалчының «ожук чугаалар» деп адап турары жанры киирилде сөстен, үш чечен чугаадан тургустунган. «Ожук чугаалар» ниити аттыг болуп турар. Чижээлээрге, «Амыдыралдың шыпшылгазы». Ол аттың адаанда авторнуң кыска киирилде сөзү бар:
«Амыдырал дээрге оюн-дур» деп чугаа бар. Бодап чоруурга, ол бодал база чөптүг-даа болгу дег. Бодум хуумда амыдыралды кажык оюнунга-даа дөмейлексээр мен. Кижилерниң салым-чолу кажык оюнунда «аът чарыштырарынга», кажык адарынга дыка дөмей: кымның аъды эки дүжерил – ол мурнап-ла орар, а кымның аъдының дүжүү аайлашпазыл – бурунгаарлаар харыы чок боор…
Бо киирилде сөс дараазында үш чечен чугааның сюжединге ниити утка-шынарны берип, харын-даа каттыштырып турар. Ол үш чечен чугаа тус-тузунда аттарлыг. Тодаргайлаарга, 1. «Ооң хайы», 2. «Бодум хайым», 3. «Бок белээ». Үш аңгы чечен чугааны автор дугаарлааш, үш кезекке чарган. Кезек бүрүзүнде аңгы-аңгы сюжеттер, аңгы-аңгы кижилерниң чуртталгазы, салым-чолу чуруттунган. Бо үш чечен чугаадан тургустунган «ожук чугаалар» деп жанрның «ожук дажындан» кол ылгавыр демдээ – киирилде сөстүг, тускай аттарлыг, дугаарлыг болурундан аңгыда, калбак чогаал хевиринге бижиттингени. Мында М. Күжүгеттиң чогаадыкчы тывыжы дээрге тыва поэзияда «ожук дажы» деп жанрны тыва прозаже шилчидип, ону улам сайзырадып эккелгени. Ынчалза-даа бо хевирни автор ам-даа хөгжүдер, соң даарта чогаал шинчилелинде база бир сайгарар айтырыгларның бирээзи болур.
Мария Күжүгет – Тываның салым-чаяанныг херээжен чогаалчыларының бирээзи. Ооң чогаадыкчы ажыл-ижиниң бир кезээ – очулга ажылы. Ол делегей литературазының генийлери Сайгё, Федерико Гарсиа Лорка; Россияның сураглыг чогаалчылары Марина Цветаева, Анна Ахматова, Расул Гамзатов; тыва литератураның онзагай толээзи Эмма Цаллагова болгаш өскелерниң-даа шүлүктерин тыва дылче очулдурган. Ол ышкаш 3-6 класстарның «Психология» деп өөредилге номнарын болгаш «Ыдыктыг Библияны» тыва дылче очулдурар ажылдарга база киришкен.
Түңнеп чугааларга, М.А. Күжүгет – шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу. Ол тыва чогаалдың төөгүзүнче «чедилээн шүлүктер», «ожук чугаалар» деп чаа жанрларны киирип, уран-чечен аргаларны билдилиг ажыглап, ава болгаш мөзү-шынар темаларын колдады көрүп, ниитилелде чидиг айтырыгларны көдүрүп чоруур. Чогаалдарында номчукчуну сорук киирип чоруур шынарлар: мерген угаан, быжыг туруш, ынаныш болгаш эчис күзел. Кандыг-даа байдалга кижиниң кижи мөзүзүн ышкынмазы, амыдыралдың аар-берге оруктарынга дүжүп бербези, эки чүүлге бүзүрел, идегел авторнуң делегейиниң кол үзел-бодалдары.
М.А. Күжүгетке хөй чылдарның дургузунда ниитилелдиң амыдыралы, тыва чоннуң келир үези, ооң культуразын кадагалап арттырарынга киирген үлүг-хуузу дээш ТР-ниң өөредилге болгаш эртем яамызының, РФ-тиң журналистер эвилелиниң хүндүлел бижиктерин болгаш «Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» (2016), «Россия Федерациязының ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы» (2014) деп хүндүлүг аттарны тывыскан. Ылап-ла, М.А. Күжүгет бүгү талазындан чедиишкинниг кижи. Өг-бүлезинде энерелдиг ава, кырган-ава, кады чурттаан эжиниң быжыг чөленгиижи. Ол чырык сеткилдиг кижи, ие шаңнаан бүдүш-чаңы – топтуг-томаанныг, биче сеткилдиг, эвилең-ээлдек, дузааргак. Бүгү назынында тыва чоннуң оглу-кызын келир үеде төлептиг кижилер кылдыр өстүреринге улуг күжүн үндүрүп чоруур, ажыл-ижинге бердинген хүндүткелдиг башкы. Ол чымыштыг үүле башкылаашкын ажылы-биле чергелештир уран чогаалга чүрээ-биле бердинип чоруур салым-чаяанныг чогаалчы. Ооң катаптаттынмас үнү, чогаалдарының өөредиглиг, угаадыглыг утка-шынары, шүлүктериниң эстетиктиг күжү төрээн чонунуң ынакшылын, сонуургалын чаалап алган.
Ынчангаш башкы, чогаалчы Мария Амын-ооловна Күжүгеттиң 65 харлаан оюнда быжыг кадыкшылды күзеп, хей-аъды, сүлде-сүзүү бедик, өөреникчилеринге дагдыныкчы болуп, эш-өөрү башкылар, эртемденнер-биле чедиишкинниг ажылдаарын, чоок кижилериниң чүрээн чылдып, ам-даа хөй чылдарда уран талантызының мөгейикчилерин чаа-чаа чогаалдары-биле өөртүп чоруурун йөрээп каалыңар!
Шеңне Күжүгет,
ТГСЭТШИ-ниң эртем ажылдакчызы