Тыва дыл хүнү-биле!

Хүндүлүг тыва чонувус!

Буурул баштыг өгбелеривистен муң-муң чылдарда салгалдан салгалче дамчып келген төрээн дылывыс – Тыва дыл хүнү-биле силер бүгүдеге изиг байырымны чедирерин чөпшээреп көрүңер!

Тыванын улустуң чогаалчызы, улуг өгбевис Александр Александрович Даржайның чыл санында Ноябрь 1-ниң хүнүн Тыва дылдың хүнү кылыр эгелекчи саналын Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол чүүлдүгзүнүп, “Тыва чоннуң национал культуразы болгаш сагыш-сеткилдиң байлак өнчүзүнүң  адырылбас чугула кезээ – тыва дыл  орус дыл-биле чергелештир Тыва Республиканың күрүне дылы болур. Ынчангаш ону камгалап, кадагалап арттырарынга хамаарышкан айтырыгларны деткиири база төрээн тыва дылывысты улам сайзырадыр болгаш аныяк өскенниң дылынга сонуургалын күштелдирер сорулга-биле  2016 чылдың январь 18-те үнген Чазак доктаалын ёзугаар ноябрь 1-ниң хүнүн Тыва дылдың хүнү деп чарлаан болгай. Ооң-биле чергелештир, 2017 чылдың апрель 7-ниң хүнүнде № 152 дугаарлыг Тыва Республиканың Баштыңының үндүргени доктаалы-биле “2017-2020 чылдарда тыва дылдың сайзыралы” деп Тыва Республиканың күрүне программазын бадылааны тыва дылывыстың улам сайзыраарынга канчаар-даа аажок улуг деткимчени берип турар.

Тыва дылывыстың эрткен төөгүзү байлак, катаптаттынмас чараш аялгалыг, бир тускайлаң, онзагай дылдарның бирээзи. Чечен-мерген тоолчуларывыстың, улустуң аас чогаалының эдилекчилеривистиң ачызында төрээн дылывыс бөгүнгү салгалдарывыска дамчып келгенинге, тыва кижи бүрүзүнүң угаан-бодалында сагыш-сеткилин илдик чокка ажыдып берип чоруурунга чоргаарланыр ужурлуг бис!

Тыва дылывыстың, ооң бижииниң төөгүзүнде эгээртинмес улуг үлүг-хуузун киирген, эртемденнеривис – Монгуш Лопсан-Чиңмит, Александр Адольфович Пальмбах, Салчак Сотпаевич Лопсан, Шулуу Чыргал-оолович Сат, Александр Чайбарович Кунаа, Доруг-оол Алдын-оолович Монгуш, Куулар Хунажыкович Оргу, Борис Исаакович Татаринцев, Зоя Борандаевна Чадамба, Яков Шаңмакович Хертек, Монгуш Допчунович Биче-оол, Куулар Хунажыкович Оргу, Александра Кас-Хооевна Ойдан-оол, Елизавета Боракаевна Салзынмаа, Аръяа Араптановна Алдын-оол база улуг чогаалчыларывыс – Степан Агбаанович Сарыг-оол, Виктор Шогжапович Көк-оол, Сергей Бакисович Пюрбю, Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы, Олег Карламович Саган-оол, Юрий Шойдакович Күнзегеш, Олег Өдербеевич Сувакпит, Александр Александрович Даржай, Екатерина Дүктүг-ооловна Танова дээш оон-даа өске чүс-чүс оккур-мерген угаанныг, бүгү назынын тыва дылывыска бараалгаткан өндүр улуг өгбелеривиске чүгле бөгүнгү байырлал хүнү-биле эвес, а бүгү назынывыста мөгеер ужурлуг бис!

Чоннуң дылы – ооң өнчүзү болгаш байлаа болур. Амгы үеде тыва дыл чидериниң айыылы тургустунуп турар 1400 дылдарның аразынче кирип турар. Чүге дээрге амгы үениң тыва аныяк өскеннеривис бурунгу ужур-чаңчылывысты, төрээн тыва дылывысты тоомчага албайн чорууру бөгүнгү ниитилеливистиң соңгаарладып болбас чидиг айтырыгларның бирээзи бооп турар. Дагестанның улуг чогаалчызы Расул Гамзатовтуң “Эртен мээң төрээн дылым чидер деп баар болза, мен бөгүн өлүрүнге белен мен!” деп мерген чугаазынга каттыжып, тыва аныяк өскеннеривисти төрээн дылынга ханы хүндүткелдиг, хумагалыг болурунче кыйгырып тур мен!

Делегейни дүвүреткен хамчыктыг аарыг чеже-даа шаптык кадып турар-даа болза, Тыва дыл хүнүнге тураскааткан чаагай чаңчыл болган 5-ки шуулганывыстың хемчеглери ноябрь 5-тиң хүнүнде “2020-2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазынга тыва дылдың ужур-дузазы болгаш киржилгези” деп аттыг эртеринге белеткел ажылдары адакталып турар.

Бо чылгы шуулганывысты Тыва чуртувустуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге тураскаадып эрттирип турарывыс, анаа-ла таварылга эвес. Тыва Республиканың күрүне программазының төлевилели амыдыралга боттанып, төрээн тыва дылывыстың сайзыралынга улуг идигни бээринге идегевишаан, шуулганның киржикчилеринге чедиишкиннерни күзедим!

Тыва дыл хүнү-биле Силер бүгүдеге база катап изиг байырымны чедирип, каң кадыкты, хей-аътты, чаагай чолду күзевишаан, профессор, улуг башкы, эртемден Шулуу Чыргал-оолович Саттың бижээни йөрээлин өргүп сунарын чөпшээреп көрүңер!

Тыва дылымга йөрээл

Улуг-Хемниң агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри дег арыг, бора-хектиң эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым.

Сенде хову-шөлдерниң делгем­нери, тайга-таңдыларның бедик­тери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңиниң алгы-кышкызы сиңген.

Чырык өртемчейде карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразынга чор мен. Өргүн-көвей улустарның дылдарының аялгаларының аразында мөңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!

Ханы хүндүткел-биле,

Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң директору

А.П. Дамба-Хуурак

Поделиться ссылкой: