2022 чылдыӊ август 9-та Тыва Республиканыӊ баштыӊы Владислав Товарищтаевич Ховалыгны, ТГТШИ-ниӊ эртем ажылдакчылары болгаш Хомду дайыныныӊ маадырларыныӊ ат-алдарын мɵӊгежидер ачы-дуза фондузунуӊ кежигүннерин Моолдуӊ Хомду шивээзин 1912 чылда манчы-кыдат дарлалдан хостаанындан бээр 110 чыл оюн таварыштыр 2022 чылдыӊ август 20-21 хүннеринде Хомду дайыныныӊ шылгараӊгай шериг баштыӊчыларыныӊ тураскаалдарын тургузар чериниӊ таваан салыр езулалга киржип келири-биле Моолдуӊ Хомду (Ховд) аймактыӊ Чыргалаӊды (Жаргалант) сумузунуӊ баштыӊы, Хомду хоорайныӊ мэри Ценджавын Цогтбаярныӊ чорутканы чалалга бижиин Хомдунуӊ күрүне университединиӊ профессору Ч. Мɵнхбярныӊ баштап келгени 5 кижи составтыг делегациязы Кызыл хоорайга чедирип кээп, Тыва Республиканыӊ даштыкы херектер талазы-биле агентствозунуӊ удуртукчузу Даваа-Церин Алексеевич Иргитти дамчыштыр киирген.
Ук езулалга 2022 чылдыӊ август айныӊ 21-24 хүннеринде Хомду дайыны болгаш ооӊ киржикчилериниӊ салым-чолунуӊ дугайында Тыва АССР-ниӊ, ооӊ соонда Тыва Республиканыӊ улус-чонунга таныштырып чырыдар ажылдарныӊ эгелекчилериниӊ бирээзи Кара-Күске Күнзекович Чооду, Куулар Балдаӊ оглу Лопсаӊ Тергиин-Соруктуг маадырныӊ салгалдары Любовь Сүгеевна биле Алексей Сарыг-оолович Ховалыглар, Валентина Сүгеевна Донгак болгаш Хомду дайыныныӊ маадырларыныӊ ат-алдарын мɵӊгежидер ачы-дуза фондузунуӊ удуртукчузу, ТГТШИ-ниӊ Эртем архивиниӊ эргелекчизи Василий Савырович Салчак киришкеш келген.
Алексей Ховалыгныӊ чиик машиназы-биле август 20-ниӊ хүнүнде Моол болгаш Россия кызыгаарын дүъш соонда эртип алгаш, Упса-Хɵл аймактыӊ тɵвү Улангом хоорайны таварааш, 21-де улуг-хүнде даӊ бажында 5:00 шакта Хомду аймактыӊ тɵвү Хомду хоорайга халдып кирип келдивис. Бисти ол эртен Хомдунуӊ күрүне университединиӊ профессору, тɵɵгү эртемнериниӊ доктору Ч. Мɵнхбяр, Хомду хоорайныӊ мэриниӊ даштыкы херектер талазы-биле оралакчызы Дамдин Гантулга, Хомду аймакта амыдырап-чурттап чоруур тыва чоннуӊ тɵлээзи, Хомду аймактыӊ Энергетика хандырылгазыныӊ удуртукчузу чораан, кайгамчык чаагай сеткилдиг идепкейлиг эживис Иргит сɵɵктүг Бады-Мɵӊге уткуп алдылар. Хомдунуӊ күрүне университединиӊ сургуулдарыныӊ ниити чуртталга бажыӊынга 3 хонук чурттаар чырык чаагай ийи ɵрээлди белеткеп каан болдулар.
Август 22-де 10:00 шакта: Хомду (Ховд) аймактыӊ Чыргалаӊды (Жаргалант) сумузунуӊ баштыӊы, Хомду хоорайныӊ мэри Ценджавын Цогтбаярныӊ ажылдаар ɵрээлинге Таӊды-Тываныӊ тɵлээлери бистерни ажыл-херекчи езу-биле хүлээп алган. Ценджавын Цогтбаяр дарга: «1912 чылдыӊ август айда Хомду хоорайны манчы-кыдаттыӊ дарлалындан хостаан моол болгаш тыва шериглерниӊ тɵɵгүлүг тиилелгезиниӊ 110 чыл оюн улуг хүндүткел-биле демдеглевишаан, ɵгбелеривистиӊ эрес-дидим маадырлыг чоруун мɵӊгежидери-биле мемориалдыг комплексти тургузар черин тодарадып алганывыс-биле, ооӊ таваан салыр улуг езулалга киржип чедип келгениӊерге ɵɵрүп четтиргенивисти илередип тур бис» деп байырымныг чугаа-домаа-биле ажыл-херээвисти эгеледи.
Чурук 1. Ажыл-херекчи ужуражылга үезинде.
Чурук 2. Тураскаалдыг байдалдыӊ демдээ.
Бистер, Хомду дайыныныӊ маадырларыныӊ ат-алдарын мɵӊгежидер ачы-дуза фондузунуӊ кежигүннери, Хомду хоорайга тураскаалдар комплекизиниӊ тургузар чериниӊ таваан салыр езулалга киржири-биле баш бурунгаар дараазында тɵлевилелди инженер-проектировщик Гульжана Биче-оолга шыйдырып, чурудуп, кылдырып алган турган бис.
Чурук 3. Бистиӊ баштайгы тɵлевилеливис.
Хомду хоорайныӊ чагырга бажыӊыныӊ хуралдаар залынга Хомдунуӊ күрүне университединиӊ башкылары болгаш сургуулдарыныӊ тɵлевилеп кылганы 1912 чылга чедир ажылчын байдалга турган Хомду шивээзиниӊ дɵзевилели-биле (македи-биле) бисти таныштырды.
Чурук 4. Хомду шивээзиниӊ ук дɵзевилелиниӊ дал ортузунда тɵгерик белдиринге Хомду дайыныныӊ 3 азы 4 шылгараӊгай шериг баштыӊчыларыныӊ тураскаалдарын тургузар деп тɵлевилеп турарын Хомдунуӊ күрүне университединиӊ профессору Ч. Мɵнхбярныӊ тайылбырлап турары.
«Ол тɵгерикке 1912 чылда Моолдуӊ шылгараӊгай шериг баштыӊчылары Хатан-Баатор Максаржав биле Манлай-Баатор Дамдинсуренниӊ чанынга Таӊды-Тывазыныӊ 1200 ажыг шериглериниӊ баштыӊчызы Тергиин-Соруктуг Маадыр Лопсаӊ Куулар Балдаӊ оглунуӊ тураскаалын база тургузуп болур силер» деп сүмеледилер.
Хатан-Баатор Максаржав
Манлай-Баатор Дамдинсурен
Тергиин-Соруктуг Маадыр Лопсаӊ Куулар
Август 22-де 11:00 шакта: Хомдунуӊ күрүне университединиӊ ректору Баасандорж Гантɵмɵр бодунуӊ ажылдаар ɵрээлинге ажыл-херекчи ужуражылга кылыры-биле Тыва Республикада Хомду дайыныныӊ маадырларыныӊ ат-алдарын мɵӊгежидер ачы-дуза фондузунуӊ кежигүннери болур бистерни хүлээп алды.
Чурук 5. Хомдунуӊ күрүне университединге ужуражылга үези.
Аӊаа 150 чылдар дургузунда тергиидеп келген манчы-кыдат дарлалга удур Моол болгаш Тыва чоннарныӊ национал-хосталгалыг шимчээшкининиӊ тɵɵгүлүг ужур-уткалыг болуушкуну 1912 чылда Хомду шивээзин моол-тыва шериглерниӊ хостаанындан бээр 110 чыл оюн таварыштыр болур улуг эртем-практиктиг конференцияныӊ чугула айтырыгларын база сайгарып чугаалаштывыс. Барыын Моолдуӊ Хомду, Баян-Ɵлгий, Успа-Хɵл аймактарыныӊ болгаш Тыва Республиканыӊ эртем-шинчилел тɵптериниӊ, күрүне университеттериниӊ эртемденнериниӊ, башкыларыныӊ база сургуулдарыныӊ киржилгези-биле 1912-1913 чылдарныӊ тɵɵгүлүг болуушкуну Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ ат-сывы, алдар-хавыяазы билдинмейн артып калганы экер-эрес моол-тыва шериглерниӊ аттарын тодарадыр ажылдарны калбартып чорудары-биле 1990-2020 чылдарда чаа билдинип келген Россияныӊ база Моолдуӊ архив документилеринге болгаш салгалдарныӊ сактыышкыннарынга даянып арга-дуржулга солчулгазын уламчылаар дээн сорулгалар дугайында чугаага кириштивис. Ооӊ бир кɵскү чижээ, 2014 чылда Россия биле Тываныӊ демнежилгезиниӊ (протекторат) 100 чыл оюн демдеглээр улуг хемчеглерге белеткел ажылдарыныӊ эртем талазы-биле бадыткалдыг барымдааларны үндезилеп тургузар дугайында даалганы Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ баштыӊы Ш.В. Кара-оол ТГТШИ-ниӊ удуртулгазынга (ынчангы директору К.А. Бичелдей) берген. Ук даалганы күүседири-биле Россия Федерациязыныӊ яамы-ведомстволарыныӊ тɵп архивтеринге ажылдаары-биле ТГТШИ-ниӊ эртем ажылдакчылары тɵɵгү эртемнериниӊ доктору Н.М. Моллеров биле тɵɵгү эртемнериниӊ кандидады А.К. Канзай олар Москваже 2011 чылда аъттаныпканнар. Ол эртемденнер ХХ вектиӊ эгезинде Тываныӊ тɵɵгүзүнге эӊ-не улуг үлүг-хууну киирген Хомду дайынынга тываларныӊ киржилгезиниӊ дугайында онза чугула медээлерни тодарадып келгеннер. А.К. Канзай «Хосталгаже орук» деп чүүлүнде мындыг медээни: «Россия империязының даштыкы политика архивинде Урянхайның эки турачы дайынчыларының дугайында аажок чугула материалдар шыгжаттынган. Подъесаул Харановтуң Россияның консулу А.А. Вальтерниң адынга 1912 чылдың декабрь 12-де чоруткан рапортунуң хоолгазында мындыг сөстер бар: ʻʻУрянхайдан Чжал-Ламаның чорутканы 1200 кижилиг шериглери кел чыдар, олар Хомдуга чедир 3 өртээл черде чоруп орар деп, Максаржав меңээ дыңнаттыʼʼ» деп демдеглеп бижээн. Ол ышкаш Хомду дайынынга киржип турган амгы үеде Тере-Хɵл (Балыктыг), Эрзин (Качык, Сайгал, Бай-Даг), Тес-Хем (Хан-Кɵгей, Ак-Эрик) кожууннарда амыдырап-чурттап чоруур Кыргыс, Иргит, Соян тɵрел-бɵлүктерниӊ ɵгбелери кады-кожа чурттап чорааны моол аймактарныӊ шериглериниӊ даӊзызынче кирип турганын Тываныӊ хоочун журнализи, чогаалчы Кара-Күске Чооду тодарадып бижип турар.
Август 23-те 10:00 шактан эгелеп Хомдунуӊ күрүне университединиӊ профессору Ч. Мɵнхбяр, Хомду хоорайныӊ мэриниӊ даштыкы херектер талазы-биле даргазыныӊ оралакчызы Дамдин Гантулга, моол дылдан тыва дылче очулдурукчувус Хомду тывазы Иргит сɵɵктүг Бады-Мɵӊге Хомду аймактыӊ, хоорайныӊ онза солун тураскаалдыг черлерин бистерге сонуургадып тайылбырлап кɵргүзүп хүнзеди.
Чурук 6. Хомду хоорайда 108 субурганныг хүрээ-хиит
Чурук 7. Чаа кылып доостунган Ак-Дарийги бурганныӊ овуру
Август 24-те 10:00 шакта 1912 чылга чедир ажылчын байдалга турган Хомду шивээзиниӊ девискээри ‒ ɵгбелеривистиӊ эрес-дидим маадырлыг чоруун мɵӊгежидери-биле мемориалдыг комплексти тургузар черинге Хомду аймактыӊ моол болгаш тыва чон чыглып келген.
Чурук 8. Хомду шивээзиниӊ девискээри. Тураскаал тургузар ажыл-херектиӊ оруун актаан езулалды Хомду аймактыӊ камбы-ламазы кылган.
Чурук 9. Тураскаалдар тудар черде айыкчы.
Хомду дайыныныӊ 3 азы 4 моол, тыва шылгараӊгай шериг баштыӊчыларыныӊ тураскаалдарын тургузар Хомду шивээзиниӊ тɵп кезээнде 1 метр 70 см хемчээлдиг дɵрбелчин адагашта «Бо черге моол болгаш тыва шылгараӊгай шериг баштыӊчыларыныӊ тураскаалдарын тургузар» дээн алдын үжүктерлиг бижиктиг самбыраныӊ баарынга 30х50х50 хемчээлдиг казып каан оӊгарга тариналар суп ыдыктап каан бумбаны шыгжап хɵмер сарыг шажынныӊ езулалын чорудуп, лама-башкы йɵрээлдер судурун номчуду. Ол хүн ук езулал онза байырымныг байырлал болуп, аяк шайны аартавышаан, амданныг аъш-чемни чооглавышаан, йɵрээл сɵстер болгаш чаагай күзээшкиннер-биле доозулду.
Чурук 10. Бумба сугар езулалды Ценджавын Цогтбаяр дарга эгеледи
Чурук 11. 86 харлыг улуг ɵгбевис Кара-Күске Күнзекович езулулды уламчылады.
Бо медээ-чүүлүвүстү Тываның улустуң чогаалчызы Кара-Күске Чоодунуң ук езулалга киржип чорааш бодаратканы «Тураскаалдан тургузуп каал» деп шүлүү-биле доозар-дыр бис.
Хосталга дээш, Тывавыс дээш,
Хомду чедир тулчуп чораан
Угувус боор маадырларны
Уттуп кааптар эргевис чок.
Бокта калган тɵɵгүвүстү
Бодарадыр үе келди.
Ону ам-на боттандыргаш,
Оруувусту уламчылаал.
Кинчи үскен тулчуушкунга
Киришкеннер бисте кɵвей
Шак-ла ындыг ɵгбелерниң
Салгалдары бистер-дир бис
Ынчангаш ол маадырларны
Ыдыкшыдаал, мɵңгежидээл
Туктан бедик, каңдан быжыг
Тураскаалдан тургузуп каал!
Василий Салчак, ТГТШИ-ниң Эртем архивиниң эргелекчизи