Институттуң үндезин, кол адырларының бирээзи болур – Дыл (сөстүк), чогаал (аас чогаал) килдизи 1945 чылда Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел институду (амгы үеде ТГШИ) тургустунганындан бээр бо хүнге чедир ажыл-чорудулгазын чедиишкинниг боттандырып турар. Тыва эртемниң билдингир төлээлери, арга-дуржулгалыг, улуг башкылар А.А. Пальмбах, Ш.Ч. Сат, Д.А. Монгуш, Б.И. Татаринцев, Г.Ф. Бабушкин, А.Ч. Кунаа, М.Д. Биче-оол, З.Б. Чадамба, Я.Ш. Хертек, А.К. Делгер-оол, К.Т. Аракчаа, К.Х. Оргу, К.А. Бичелдей, Б.С. Сонам, А.Э.-Г. Уланова, К.Б. Март-оол, С.Ф. Сегленмей, Ч.М. Доржу, М.Б. Мартан-оол болгаш өске-даа хөй-хөй эртемденнер ажылдап чораан болгаш оларның эртем ажылдары, тургускан янзы-бүрү сөстүктери бо хүнде тыва чоннуң сагыш-сеткилиниң өртек чок өнчүзү болуп чоруур.
Чаа үе-шагның, XXI-ги чүс чылдың эртем негелделерин ёзугаар килдистиң ажылдакчыларының мурнунда дараазында сорулгалар салдынып турар:
– Тыва Республиканың Баштыңының, Чазааның ажыл-чорудулгазын эртем талазындан хандырар талазы-биле Институттуң ажыл-чорудулгазын боттандырар;
– ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чыл оюн таварыштыр Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң Тыва Республиканың Дээди Хуралынга илеткээн Айыткалында кирген даалгаларны күүседир;
– Институттуң директору А.П. Дамба-Хуурактың республика чергелиг “Шын” солун таварыштыр чурттакчы чонга дыңнатканы-биле эртем ажылдакчылары чон аразынче кирип, демниг ажылдаар ужурлуг, чаа-чаа тывыышкыннарны дилээр, шинчилээр база эртем лабораторияларын тургузары черле чугула херек болуп турар;
– Күрүнениң тускай чагыы ёзугаар дааскан тыва дыл, чечен чогаал болгаш тыва аас чогаал-биле холбашкан шинчилелдерни, тайылбырларны, тодарадылгаларны боттандырар, аңаа хамаарышкан өске-даа дузаны күрүнениң, кожуун-суму эрге-чагырга органнарынга, хөй-ниити албан черлеринге чедирер;
– Сөстүктер тургузар ажыл-чорудулганы уламчылаар. Амгы үеде 1968 чылда үнген “Тыва-орус сөстүктү” чаартып, тыва дылдың сөс курлавырында ажыглаттынып турар сөстерни, сөс каттыжыышкыннарын, сөөлгү үениң чаа терминнерин, билиишкиннерин немей киирип, эдилгелдиг 2-ги үндүрүлгезин парлалгага белеткээр;
– Тыва дылдың тайылбырлыг словарының 2 тому чырыкче үнген. Сөөлгү 3-кү томну (Т-Я) белеткеп үндүреринче кол кичээнгейни угландырар;
– Амгы үениң негелдези-биле “Социал-экономиктиг терминнерниң орус-тыва тайылбырлыг словарын” тургузар ажылды эгелеп турар;
– Амгы үеде чугула хереглелдиң дыл, социал-экономиктиг, политиктиг, саң-хөө, юридиктиг, эмнелге, шериг, социал четкилерде интерфейс терминнерин тыва дылче очулдуруп, Терминнер комиссиязынга сайгарылганы эрттирип, бадыладыр;
– Шериг хүлээлгезин эрттиреринге белеткенип турар тыва аныяк өскенге бодунуң хүлээлгелерин, эргелерин билип алырынга дуза кылдыр “Шериг албанныгларның эргелери болгаш хүлээлгелери” деп чыындыны тыва дылче очулдуруп белеткээр;
– Хамааты байдалының актылар бижидилгезиниң килдизиниң (ЗАГС) ажылдакчыларының дилээ-биле тыва аттарның шын бижилгезин, оларның утказын тайылбырлаан чыындыны белеткээш аныяк ада-ие чаш өпей уруглары төрүттүнгенде шын болгаш уткалыг, чараш аттар шилииринде таваржыр бергедээшкиннерни ажарында дөмек болур кылдыр республиканың кожуун бүрүзүнде ЗАГС килдистеринге тарадыр;
– “Тыва чечен чогаалдың төөгүзү” деп ажылды уламчылаар;
– Тыва эртемниң чедип алган билиглерни амгы үениң технологияларын, аргаларын ажыглап тургаш, чонга дамчыдып тарадыр, нептередир ажылдарны чорудар;
– Институттуң эртем шыгжамырлар, ном саңында хөй-хөй чылдар дургузунда чыгдынган өртек чок диалектология, аас чогаал материалдарын чурагайжыдып виртуалдыг делегейже көжүрери негеттинип турар. Тыва дылга, чечен чогаалга, аас чогаалга болгаш төөгүге хамааржыр тыва дылда бижиттинген бүгү-ле ажылдарны чыып, ону системажыдып, Тыва дылдың электроннуг корпузун азы электроннуг репозиториязын тургузар ажылды эгелээр.