Эртип турар 2023 чылдың база бир юбилейи – тыва культура, ооң иштинде аас чогаалы база ону шинчилээр эртемниң сайзыралынга көскү исти арттырып каан Саая Самбуу Чүвүрековичиниң төрүттүнгенинден бээр 115 чыл ою. Аңаа тураскааткан байырлал декабрь 3-те Мугур-Аксынга болуп эрткен.
Саая С.Ч. 1908 чылдың октябрь 25-те Каргы хемниң унунда Кыскаш деп черге ядыы болгаш хөй ажы-төлдүг (шупту тос кижи) өг-бүлениң хеймери бооп төрүттүнген. Иези ону божаан соонда үр болбайн, чок болган. Черле амыдырал байдалы дыка берге, ооң уламындан ажы-төлүн чажында-ла чидирип-даа, азырандыга-даа берип чораан бо өг-бүле чаа төрүттүнген чаш оглу Самбууну база азырандыга бээр ужурга таварышкан. Азырап алган улус өске-башка-даа эвес, төрээн адазы Сарыг-Донгак Чамдаяктың кады төрээн акызы Чулундуктуң азырандыга барган оглу Саая Сендажының оглу Чүвүрек суг.
Тоолчунуң бодунуң тыва аас чогаалының сураглыг чыыкчызы болгаш шинчилекчизи Дарыма О.К.-Ч.-ге чугаалап бергенинден көөрге, азыраан ада-иези ону боттарының оолдары Шыырып биле Шагдырдан бичии-даа ылгай көрбейн, эптиг-найыралдыг кылдыр өстүргеннер. Он ийи харлыг турда, авазы аарааш, бурганнай берген. Он тос-чээрби хар аразы турда, ачазы база аарааш, чок болган. Ынчаар өскүс калза-даа, акызы Шыырып база дуңмазы Шагдыр-биле салдынышпайн, бот-боттарын карактажып, азыранчып чорааш, бут кырынга туруп келгеннер.
Тыва Арат Республика тургустунган соонда, ылаңгыя тыва бижик тыптып, нам-сургуул калбаа-биле нептереп эгелээн үелерде Самбуу Тывага бооп турган чаартылгалардан чыда калбайн, баштай Аревэ, ооң соонда нам кежигүнүнге кирген болгаш чон аразынга нам база чазактың политиказын суртаалдаар ажылдың идепкейлиг киржикчизи болу берген. Чоннуң соңгааны азы удуртукчуларның даандырганы-биле, Каргының Аревэ үүрү даргазы, чонну бижикке өөредир бөлгүмнер база чайлаг школазы башкызы, Мөңгүн-Тайга Барыын-Хемчикке хамааржып турган үелерде кожуунга Аревэ комитединиң килдис эргелекчизи, Каргыга база Мөген-Бүренге нам үүрү даргазы, Мөңгүн-Тайганың партия райкомунуң секретарының дузалакчызы, саң килдизиниң статизи, намның кожуун комитединиң комиссия даргазы, көдээ ажыл-агый килдизиниң бухгалтери дээш, янзы-бүрү албан-дужаалдарга ажылдап чораан.
Бежен чылдарның ортан үезинден бээр Саая С.Ч.-ның ажыл-чорудулгазы колдуунда культура ажылы-биле холбашкан. 1954 чылда кожууннуң культура килдизиниң эргелекчизинге соңгуттурган. Ол ажылга ажылдап тура библиотекарьлар курузун доозуп алгаш, Мугур-Аксы сумузунга ном саңын организастап ажыткаш, дыка хөй чылдарда ооң удуртукчузу бооп ажылдап чорааш, кожууннуң төп ном саңы деңнелинге чедир сайзыраткан. Амгы үеде «Мөңгүн-Тайганың төпчүткен библиотека системазы» статустуг апарган ук ном саңынга Самбуу Чүвүрекович чок болган (1986) соонда ооң адын тывыскан. Моон аңгыда, шылгараңгай күш-ажылы дээш, кожуун, республика база бүгү эвилел чергелиг янзы-бүрү шаңналдар-биле хөй удаа шаңнаткан. Оларның аразында, чижээ, РСФСР-ниң Дээди совединиң президиумунуң хүндүлүг бижии, «Күш-ажылга шылгарал» медаль, «Күш-ажылдың хоочуну» хөрек демдээ, «Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг ат бар.
Саая С.Ч. өөнүң ишти Тевер Лама-Хөөевна-биле он уруглуг болганнар. Шуптузун төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп кижизидип, эртем-билигге чедирип, янзы-бүрү ажыл-мергежилге өөредип кааннар. Олары ада-иезиниң адын сыкпайн, улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларынга кызымаккай ажылдавышаан, боттарының уруг-дарыын база төлептиг кижилер кылдыр кижизидип өстүрүп кааннар. Амгы үеде арткан ийи оглу база кызы хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, уктуг кижи угун салбас дижири дег, амыдырал база ажыл-иштен салдынмайн, ажы-төлүнге, дөргүл-төрелинге дөме-дуза бооп чурттап чоруурлар.
Саая С.Ч. бичиизинден-не ада-иезиниң-даа, өске-даа чечен-мерген кижилерниң тоолдарын, тоолчургу болгаш төөгү чугааларын, алгыш-йөрээлин, ыры-кожамыын улуг сонуургал-биле дыңнап, сактып ап өзүп келген. Амыдырал, ажыл-агый аайы-биле ол-бо черлерге чорааш, тус черлерниң чеченнерин дыңнаары ооң чаңчылы чораан. Ынчаар-ла дыңнап, сактып алганы чогаалдарын бодунуң ажы-төлүнге-даа, чорук чораан азы чалаткан черлеринге-даа улуска харам чокка күүседип бээр турган. Ылаңгыя кожууннуң школалары өөреникчилерге тоол ыдып бээри-биле ону бо-ла чалаар турган.
Тыва аас чогаалының чыыкчылары болгаш шинчилекчилери Самбуу Чүвүрековичиден эвээш эвес санныг тоолдар, маадырлыг тоолдар болгаш өске-даа жанрларның чогаалдарын бижиткен. Ол бижидилгелерден Самбуу байлак репертуарлыг, хөй талалыг талантылыг тоолчу турганын база көрүп болур бис.
Саая С.Ч.-ниң төрүттүнгенинден бээр 115 чыл болган оюнга тураскааткан байырлал, амгы үеде чаңчылчааны ёзугаар, байыр чедириишкиннеринден эгелээн. Эң баштай Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Иргит Ч.Д. база Хурал даргазы Конзай О.К., культура килдизиниң даргазы Куулар У.Д. чыылган чонга байыр чедирип, байырлалдың ажыктыг, эки үре-түңнелдиг эртерин күзээннер. Оларның соонда тоолчунуң уруу Амыртак Зинаида Самбууевна сөс ап, байырлалды эрттирерин баш удур дугуржуп база белеткээн «Мөңгүн-Тайга кожууннуң төпчүткен библиотека системазы», Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунга, кожууннуң культура килдизинге база бүгү киржикчилерге, оон-оон келген аалчыларга өөрүп четтиргенин илереткен.
Байырлалдың бирги кезээ кылдыр планнаттынган эртем-практиктиг конференцияга колдуунда кожууннуң школаларының башкылары база үстүкү класстарның өөреникчилери киржип, тыва аас чогаалы-биле холбашкан янзы-бүрү темаларга илеткелдерни кылганнар. Олардан аңгыда, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчылары Кунгаа М.Б. биле Донорова У.О. база Саая Самбуу Чүвүрековичиниң тыва аас чогаалынга база ону шинчилээр эртемге киирген үлүг-хуузу, институттуң Эртем архивинде шыгжаттынган бижидилгелерниң дугайында чыылган чонга чугаалап бергеннер. Кызылдан келген база бир аалчы – Мөңгүн-Тайга уктуг сураглыг тыва журналист, шүлүкчү, ажыл-агыйының аайы-биле Самбуу Чүвүрекович-биле чаңгыс эвес удаа ужуражып, ооң дугайында бижип-даа чораан Иргит Л.Х. дыка солун сактыышкыннарны чыылганнарга чугаалап берген.
Эртем-практиктиг конференцияга кылдынган илеткелдерни Кунгаа М.Б. биле Донорова У.О.-ның баштады киргени жюри сайгарып үнелээн. Бадылаашкынның түңнелинде Мугур-Аксының ийи дугаар школазының өөреникчизи Хурен-оол Айсалиниң («Мөңгүн-Тайганың тоолчулар школазы» деп аттыг илеткел), ийиги черни Мугур-Аксының бир дугаар школазының өөреникчизи Аюлугай Аюша («Эгээртинмес байлак – аас чогаалы» деп аттыг илеткел), үшкү черни Кызыл-Хая сумузунда «Алёнушка» уруглар садының кижизидикчи башкызы Иргит Салбакай Ширненовна («Мөңгүн-Тайганың тоолчузу Иргит Шириненниң тоолдары болгаш садик уругларының кижизидилгезинге тоолдуң ужур-дузазы» деп аттыг илеткел) алган. Оларга «Мөңгүн-Тайга кожууннуң төпчүткен библиотека системазы» дипломнар болгаш акша шаңналдарын тывыскан.
Кылдынган илеткелдерниң аразында тус черниң тоолчулары-биле холбашкан темаларны шилип ап, эвээш-биче-даа бол, бот-хууда дилээшкиннер болгаш сайгарылганы кылырын оралдашкан ажылдарның бар бооп турары өөрүнчүг. Бо талазы-биле, үстүнде адаттынган «Мөңгүн-Тайганың тоолчулар школазы» база «Мөңгүн-Тайганың тоолчузу Иргит Шириненниң тоолдары болгаш садик уругларының кижизидилгезинге тоолдуң ужур-дузазы» деп илеткелдерден аңгыда, Тоолайлыг эге школазының башкызы Салчак А.А.-ның «Саая Самбуу Чүвүрекович» деп аттыг илеткелин база жюри онзагайлап демдеглевишаан, конференцияга киржип келген башкыларга богаш өореникчилерге тус черниң тоолчулары, чеченнери-биле холбашкан шинчилелдерни колдады кылып ажылдаарын сүмелээн.
Байырлалдың ийиги кол кезээ – тыва тоолдарга үндезилеп тургускан көргүзүглер мөөрейи.«Шыяан ам» деп адаттынган бо мөөрейниң эгезинде Мугур-Аксы суурнуң чурттакчызы, одучу Донгак Кара-кыс Суруновна.чыылган чонга тыва улустуң «Эртемниг оол» деп тоолун алганып ыдып берген. Бо чорук байырлалга тускай онзагай утка-шынарны киирип, улам чараш болдурган.
Кожууннуң янзы-бүрү ажыл черлериниң киришкени «Шыяан ам» мөөрейни культура талазы-биле тускай эртемниглерниң болгаш Мөңгүн-Тайга уктуг шүлүкчү база журналист Иргит Л.Х.-ниң киргени жюри түңнээн. Бирги черни «Хадың-кыс» деп тоолга үндезилеп тургускан көргүзүгнү бараалгаткан Мугур-Аксының бир дугаар школазы, ийиги черни «Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мерген» деп тоолга үндезилээн көргүзүгнү бараалгаткан «Сылдысчыгаш» уруглар сады, үшкү черни бир дугаар школадан «Мөңгүн-Тайганың меңгилери» деп аттыг бөлгүм алган. Бо коллективтер болгаш даанган рольдарын эки ойнаан киржикчилерге дипломнар-биле чергелештир, Саая Самбуу Чүвүрековичиниң ажы-төлү, салгалдарының өмүнээзинден акша шаңналдарын база тывыскан. Кышкы үениң агаар байдалының аайы-биле Кызыл-Хая, Тоолайлыг сумуларындан киржип кээр турган чамдык организациялар кээп шыдавайн барза-даа, тыва тоолдарны шиижиткен көргүзүглер мөөрейи база бедик деңнелге эртип, бо талазы-биле чүгле өөредилге-кижизидилге база эртемге эвес, культурага, уран чүүлге база кайы хире беримчелиг үндезин курлавырывыс барын бадыткап көргүскен.
Байырлал ниитизи-биле бедик деңнелге эрткен. Маңаа тус черге белеткелди чорудуп ажылдаан коллективтер: «Мөңгүн-Тайганың төпчүткен библиотека системазын» (удуртукчузу – Чыдым-оол Э.О., Мугур-Аксында О.Ч. Чанчы-Хөө аттыг уруглар библиотеказын (эргелекчизи – Иргит А.С.), кожууннуң культура килдизин (удуртукчузу – Куулар У.Д.) база Саая С.Ч.-ниң уруу Зинаида Самбууевна баштаан ажы-төлү, дөргүл-төрели база аныяк салгалдарын демдеглевес арга чок. Чүгле Самбуу Чүвүрековичиниң эвес, өске-даа тоолчуларывыстың, чеченнеривистиң биске арттырып каан байлак өнчүзүн база ону болур-чогууру-биле үнелеп, ам-даа хандыр өөренип шиңгээдирин бодандырган, келген кижи бүрүзүнүң сеткил ханып чанганы мындыг чараш байырлал дээш, оларның шуптузунга улуу-биле четтирдивис.
Кунгаа М.Б., аас чогаал секторунуң эргелекчизи.
https://vk.com/tigpi?w=wall-165241324_5545