1930 чылда чаа тыва бижик чогааттына берген соонда, 1930 чылдарныӊ ийиги чартыындан 1940 чылдарныӊ эгезинге чедир Тывага ыры-шүлүк чогаадылгазының массалыг шимчээшкинини эгелээн турган. Ынчан барык суму бүрүзү шүлүкчүлүг турган.
1942 чылдыӊ октябрь 10-да ТАР-ныӊ Сайыттар Чɵвүлелиӊ (Чымба ат салган) болгаш ТАРН-ның Төп комитединиң (ТАРН ТК-ның секретары Тока ат салган) ТАР-ныӊ Чогаалчылар эвилелин организаастаар дугайында доктаалы үнген (*«Тувинская правда», 1942ч., окт. 23, ар. 1). Ол доктаалга уран чогаалды чаа үениң негелделеринге дүүштүр көдүрери, «нам-чазактыӊ тодаргай удуртулгазы-биле уран-чогаалдыӊ хүн-бүрүде хɵгжүлдезин» чедип алырын кол сорулгалар деп онзагайлап демдеглээн. ТАР-ның Чогаалчылар эвилелиниң Оргбюрозунга Пюрбю, А.Пальмбах, О.Сагаан-оолду томуйлаан болгаш, даргазынга – Пюрбюнү бадылаан.
Ук доктаалды хүлээп алган соонда, үжен хире литераторларны хаара тудуп турар тыва Чогаалчылар эвилелиниӊ 1942 чылдыӊ 11 айныӊ 22-23 хүннеринде тургузукчу хуралы [1-ги шуулганы] болган. Ол үеде Тываныӊ чогаалчылар организациязы эӊ-не баштай башкылар, агрономнар, артистер, журналистер, кɵдээ корреспондентилерден хевирлеттинген (*Ленин-Сталинниӊ тугунуӊ адаа-биле. 1942. №3, ар. 131-133).
Тыва Республиканыӊ Тɵп Күрүне архивиниӊ партиялар, хɵй-ниити талазы-биле Архив документилериниӊ тɵвүнде (Ф.734, Оп.1, Д.665) кадагалаттынып чыдар шүлүк, проза чогаадырыныӊ база очулга талазы-биле ТАР-ныӊ ЧЭ-ниӊ кежигүннериниӊ 1943 чылда кылган ажылдарыныӊ отчедунда, даӊзыда кирип турар эвилел кежигүннери үжен бир чогаалчыларныӊ аттары-биле таныжып кɵрээлиӊер. Тыва чогаалчыларның бо баштайгы одуруунда тыва литератураның эгелекчи чогаалчылары, классиктери база чогаал ажылын уламчылавайн, Тываның ажыл-агыйының өске адырларынга хөй чылдарда ажылдаан эштерден аңгыда (Ондар Доржу – күрүне ажылынга, Калиничева, Бобкова – башкы болгаш эртем-шинчилел ажылынга), Тываның салым-чаяанныг тоолчузу Ондар Тевек-Кежеге киргени солун бооп турар.
Олар дээрге тыва сɵстүӊ чечен-мерген шылгараӊгай тɵлээлери:
1) Салчак Тока, 2) Сарыг-Доӊгак Чымба, 3) Сергей Бүрбү, 4) Степан Сарыг-оол, 5) Моӊгуш Идам-Сүрүӊ, 6) Алексей Хɵвеӊмей, 7) Ондар Доржу, 8) Полина Калиничева, 9) Чамзырай, 10) Васил Эренчин, 11) Самба-Лүндүп, 12) Иргит Бадыраа, 13) Оюн Сундуй, 14) Оюн Эргил-оол, 15) Салчак Лопсаӊ, 16) Ондар Сагаан-оол, 17) Рамазанова Мария, 18) Куулар Тамбы-Сүрүӊ, 19) А. Пальмбах, 20) Очурбаанак, 21) Леонид Чадамба, 22) А. Кɵк-оол, 23) Исполнев, 24) Матвеев, 25) Бобкова, 26) Сеглеӊмей, 27) Салчак Тамба, 28) Дугаржап, 29) Соян Тамба, 30) Хертек Куӊгаа, 31) Тевек-Кежеге – тыва чоннуӊ чечен чогаалыныӊ ак ɵɵн ɵглешкен онзагай салым-чаяанныг чогаалчыларныӊ баштайгы одуруу ол-дур.
Баштайгы ол шуулганга ТАР-ныӊ ЧЭ-ниӊ Уставын хүлээп ап, баштаар черниӊ кежигүннеринге С. Бүрбүнү (даргазы), О. Сагаан-оолду, А. Пальм-бахты, С. Сарыг-оолду, Б.Хɵвеӊмейни, А. Бобкованы, Л. Чадамбаны соӊгаан, эвилелдиӊ сорулгаларын тодараткан.
Тываның Чогаалчылар эвилели төөгүлүг оруун эң баштай 1942 чылда – ТАР-ның Чогаалчылар эвилели (даргазы С.Пюрбю), ооң соонда 1945 чылда – Совет Чогаалчылар эвилелиниӊ (РСФСР-ниӊ) Тыва салбыры (даргазы О.К. Сагаан-оол), 1962 чылда – Тыва АССР-ниӊ Чогаалчылар эвилели кылдыр эде тургускан турган. Чуртка эде тургузуушкун соонда, 1990 чылдарның соонда Тываның Чогаалчылар эвилели деп адаттына бергени бо.
Чылдар-биле үстүнде айыткан өскерлиишкиннерни допчулаар болза мындыг:
1945 ч. 10 айныӊ 16-да ТАР-ныӊ Чогаалчылар эвилелин Совет Чогаалчылар эвилелиниӊ Тыва салбыры кылдыр чаарткан (*Ученые записки. 1957. №5, ар. 235.), ооӊ баштаар чериниӊ даргазынга О.К. Сагаан-оол соӊгуткан.
1946 ч. 10 айныӊ 11-де Тываныӊ чогаалчыларыныӊ хуралы Кызылга болган.
1948 ч. 4 айныӊ 15-те Кызылга Тываныӊ чогаалчыларыныӊ чɵвүлел хуралы болган («Шын» солун. 1948. Апр. 14.).
1958 ч. 7 айныӊ 31-де РСФСР-ниӊ ЧЭ-ниӊ Тыва салбырыныӊ бирги отчет соӊгулдалыг хуралы [2-ги шуулганы] болган. Ол-ла чылдыӊ 10 айныӊ 4-13 хүннеринде Москвага РСФСР-ниӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ тургузукчу съездизи болган. Аӊаа С.К. Тока болгаш О.К. Саган-оол Тываныӊ чогаалчыларыныӊ тɵлээлери болуп киришкен. С.К. Тока РСФСР-ниӊ ЧЭ-ниӊ баштаар чериниӊ кежигүнүнге соӊгуткан (*«Улуг-Хем» альманагы. 1958. №12, ар. 257-266).
1960 ч. 8 айныӊ 30-де РСФСР-ниӊ ЧЭ-ниӊ Тыва салбырыныӊ ийи дугаар отчет-соӊгулдалыг хуралы [3-кү шуулганы] болуп эрткен (*«Шын» солун. 1960. Авг. 30).
1962 ч. 4 айныӊ 28-те РСФСР-ниӊ ЧЭ-ниӊ Тыва салбырын Тыва АССР-ниӊ Чогаалчылар эвилели кылдыр эде тургускан.
1963 ч. 1 айныӊ 22-де Кызылга Тыва АССР-ниӊ чогаалчыларыныӊ тургузукчу съездизи [4-кү шуулганы] болган (*«Улуг-Хем» альманагы. 1963. №20, ар. 203).
1964 ч. 12 айныӊ 25-те Кызылга Тыва АССР-ниӊ чогаалчыларыныӊ отчет-соӊгулдалыг II съездизи [5-ки шуулганы] болган.
1968 ч. 5 айныӊ 22-де Кызылга Тыва АССР-ниӊ чогаалчыларыныӊ отчет-соӊгулдалыг III съездизи [6-гы шуулганы] болуп эрткен.
1972 ч. – IV [7-ги]; 1976 ч. – V [8-ки]; 1980 ч. – VI [9-ку]; 1984 ч. – VII [10-гу]; 1988 ч. – VIII [11-ги]; 1993 ч. – IX [12-ги]; 1997 ч. – X [13-кү]; 2001 ч. – XI [14-кү], 2005 ч. – XII [15-ки]; 2009 ч. – XIII [16-гы] отчет-соӊгулдалыг съездилери болуп эрткилээн. Тываныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ XVII-ги отчет-соӊгулдалыг съездизи 2011 чылдыӊ 7 айда болган (ТЧЭ – 1942 ч. тургузукчу хуралын, Тываныӊ ССРЭ-ге каттышкан соонда 1958 ч. бээр хуралдарын таарыштыр немей санааны-биле).
1993 ч. – IX [12-ги]; 1997 ч. – X [13-кү]; 2001 ч. – XI [14-кү], 2005 ч. – XII [15-ки]; 2009 ч. – XIII [16-гы] Рооссияныӊ чогаалчылар эвилелиниӊ Тыва Республикада регионалдыг салбырыныӊ отчет-соӊгулдалыг съездилери болуп эрткилээн.
Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниӊ даргазынга Тываның баштың чогаалчылары:
1) C.Б. Пюрбю (1942-1944 чылдарда),
2) О.К. Сагаан-оол (1945-1973 чч.),
3) О.Ɵ. Сувакпит (1973-1978 чч.),
4) К.-Э.К. Кудажы (1978-1988 чч.),
5) А.А. Даржай (1988-1990 чч.),
6) Н.Ш. Куулар (1990-1992 чч.),
7) М.Б. Ховалыг (1992-1997 чч.),
8) А.А. Даржай (1997-2001 чч.),
9) Ч.Ч. Куулар (2001-2005 чч.),
- Ч.Ч-Д. Ондар (2005-2007 чч.),
11) М.Б. Ховалыг (2007-2009 чч.),
12) Ч.Ч. Куулар (2009-2011 чч.),
13) Э.Б. Мижит (2011-2018 чч.)
14) Ч.Ч-Д. Ондар (2018-2020 чч.) – олар соңгудуп, литературага салым-чаяанныгларны эвилелдеп, чогаадыкчы мергежилге өзүлдезин удуртуп, эвилелдиң парлалга органы «Улуг-Хем» альманагының ажылын шуудадып келген.
Аӊгы-аӊгы чылдарда ССРЭ-ниӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ хүрээлеӊинге 33 чогаалчы бактаап турган:
1945 чылда – 1) С.К. Тока, 2) В.Ш. Кɵк-оол, 3) С.А. Сарыг-оол, 4) О.К. Саган-оол, 5) С.Б. Пюрбю [1948 ч. репрессияга таварышкаш үндүрткен, ооӊ соонда 1957 ч. дагын хүлээп алдынган], 6) Б.Д. Хɵвеӊмей, 7) А.А. Пальмбах, 8) В.Л. Эренчин, 9) С.К-К. Самба-Люндуп, 10) М.Ы. Самба-Люндуп [1948 ч. репрессияга таварышкаш үндүрткен, ооӊ соонда 1961 ч. дагын хүлээп алдынган], 11) Л.Б. Чадамба, 12) А.Д. Бобкова [1951 ч. эвилел кежигүнүнден үнген]; 13) Ю.Ш. Кюнзегеш (1949); 14) А.К. Калзан, 15) С.С. Сюрюн-оол (1960); 16) О.Ɵ. Сувакпит (1963); 17) С.В. Козлова, 18) А.Т. Даржаа (1964), [1975 ч. А.Т. Даржаа эвилел кежигүнүнден хостаткан]; 19) М.А. Хадаханэ (1966); 20) К.-К.К. Кудажы (1968); 21) А.Ф. Емельянов (1977); 22) М.Б. Кенин-Лопсан (1978); 23) А.А. Даржай (1979); 24) Д. Д. Сарыкай (1980); 25) Е.Т. Танова (1981); 26) Ч.Ч. Куулар, 27) В.С. Серен-оол (1982); 28) М. К. Ɵлчей-оол, 29) В.Б-Х. Монгуш (1983); 1990-1991 чылдарда – 30) Н.Ш. Куулар, 31) А.К. Уержаа, 32) А.Х.-О. Ховалыг, 33) Е.В. Антуфьев – олар ССРЭ-ниӊ ЧЭ-ниӊ кежигиннери болганнар.
1993 чылдан эгелеп: М.Б. Доржу, Э.Л. Донгак, М.Б. Ховалыг, К.Д. Бижек, Э.Б. Мижит, Ч.Т. Ирбижей, З.Б. Самдан, С.С. Комбу, Л.Х. Иргит, Ш.М. Суваң, М.А. Күжүгет, У.А. Донгак, С.М. Ɵндүр, И.П. Принцева, М.Н. Ооржак болгаш ɵскелер-даа Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери болганнар.
Тыва чечен чогаалдыӊ хɵгжүлдезинге киирген улуг үлүг-хуузу дээш Тываныӊ Улустуӊ чогаалчызы хүндүлүг аттарны:
1) Сергей Бакизович ПЮРБЮГЕ (1973),
2) Степан Агбаанович САРЫГ-ООЛГА (1974),
3) Салчак Калбак-Хɵрекович ТОКАГА (1974, мɵчээн соонда),
4) Кызыл-Эник Кыргысович КУДАЖЫГА (1978),
5) Юрий Шойдакович КЮНЗЕГЕШКЕ (1993),
6) Монгуш Борахович Кенин-Лопсанга (1994),
7) Салим Сазыгович СЮРЮН-ООЛГА (1994),
8) Екатерина Түктүг-ооловна ТАНОВАГА (2005),
9) Александр Александрович ДАРЖАЙГА (2007),
10) Черлиг-оол Чашкынмаевич КУУЛАРГА (2010),
11) Эдуард Баирович МИЖИТКЕ (2011),
12) Николай Шагдыр-оолович КУУЛАРГА (2014),
13) Василий Бора-Хөөевич Монгушка (2014),
14) Маадыр-оол Бартыштаанович Ховалыгга (2015),
15) Шаңгыр-оол Монгушевич Суваңга (2019),
16) Кара-Күске Күнзекович Чоодуга (2021) чылдарда тывыскылаан.
***
2021 чылдыӊ декабрь 10-да Тываныӊ Чогаалчылар эвилели хөй ниити организациялары болуп, ийи эвилелдер кылдыр аӊгыланып, тургузукчу хуралдарын эрттирген.
Бирээзи, 2022 чылдың январь 12-де Регионалдыг хөй-ниити организациязы «Тываның Чогаалчылар эвилели» деп аттыг (даргазы С.С. Комбу), ийигизи, Россияның Чогаалчылар эвилели-биле дорт харылзаалыг Тываның хөй-ниити организациязы: «Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилели» деп аттыг (эвилелдиң баштаар чериниң даргазы С.М. Ɵндүр) 2022 чылдың февраль 16-да РФ-ның Шүүгү яамызының Тыва Республикада эргелелинге бүрүткеттинген.
2020 чылда Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы турган кайгамчык салым-чаяанныг чогаалчывыс, драматург Ч.Ч.-Д. Ондарның улуг хамчык аарыгга таварышкаш, чогаадыкчы езу-биле ажылдап чораан чедишкен назының үезинде, арай-ла кончуг эрте, аъдының бажы хоя бергенин ам-даа хараадал-биле сактып чоруур бис.
Ынчаарга 2021 чылдың декабрь 10-да эвилелдиң ээлчег чок шуулганынга (съездизинге) Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң чаа удуртукчузун соңгуур болгаш чаа Уставын бадылаары-биле Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан чаладып келген чогаадыкчы эш-өөр: эгелеп бижип чоруур авторлардан эгелээш, арга-дуржулгазы бедик, чогаалдары тыва чонувустуң чоргааралы, ыдыкшылы болу берген улустуң чогаалчыларынга чедир чыглып келген чүве. Чогум-на боттарының мурнунда салып алгаш, чедип алыр дээн сорулгалары дөмейлешкек эвес дээрден башка, чаңгыс угланыышкынныг, чогаадыкчы эвилелдер тус-тузунда олча-кежиктиг, чедиишкиннерлиг-даа, чаа тургустунуп келген болганда, быжыгып, «Чүгле бурунгаар!» деп кыйгырыгның адаа-биле чечен чогаал далайында эжиндирип кирипкен.
Тыва Арат Республика үезинде тургустунган Чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюн таварыштыр чаа-чаа чогаалдарны бодарадып, өгбе чогаалчыларывыстың эгелэп каан чаагай үүле херектерин төлептии-биле уламчылаарын 2022 чылда чаа бүрүткеттинген ийи эвилелдерге күзээр-дир бис.
Капсырылга:
ТАР-ныӊ Чогаалчылар эвилелин организаастаар дугайында ТАР-ныӊ Сайыттар Чɵвүлелиӊ болгаш ТАРН ТК-ныӊ доктаалы
Национал-хосталгалыг революцияныӊ эрткен 21 чылдарыныӊ иштинде улус массаныӊ материалдыг болгаш культурлуг байдалыныӊ деӊнелиниӊ бедээни-биле тыва национал-революстуг уран чогаал тургустунуп, сайзыравышаан элээн улуг чедиишкиннерлиг болган. Чуртта чогаал шимчээшкини калбаа-биле хɵгжүп, национал уран чогаалдыӊ аныяк каадырлары ɵзүп турар. Национал-революстуг уран чогаалдыӊ улам ыӊай сайзыралын хандырары-биле ТАР-ныӊ Сайыттар Чɵвүлели болгаш ТАРН ТК-ныӊ доктаадыры болза:
- Национал-революстуг уран чогаалды намныӊ амгы үедеги негелделеринге дүүштүр кɵдүрери, ол ышкаш нам-чазактыӊ тодаргай удуртулгазы-биле уран-чогаалдыӊ хүн-бүрүде хɵгжүлдезин чедип алыры-биле Тыва Арат Республиканыӊ Чогаалчылар эвилелин тургузар.
- Чогаалчылар эвилелиниӊ бижик-саавырларын организаастаары-биле Чогаалчылар эвилелиниӊ оргбюрозунга эштер Пюрбю, Саган-оол, А.А. Пальмбах оларны томуйлаар. Оргбюронуӊ даргазынга эш Пюрбюну бадылаар.
- Эвилел кежигүнүнче хүлээп алыышкын саавырларын, Тыва Арат Республиканыӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ Уставыныӊ тɵлевилелин октябрь 15-тен эртирбейн ТАР-ныӊ Сайыттар Чɵвүлелинге бадыладыры-биле киирип кээрин оргбюрога дагзыр.
- Национал-революстуг уран чогаалдыӊ дайынчы сорулгаларын сайгарары, Чогаалчылар эвилелиниӊ организастыг чоруун быжыктырары болгаш чогаалчыларныӊ чогаадыкчы ажылын күштелдирери, база ол-ла айтырыглар талазы-биле практиктиг хемчеглерни чорутпушаан, чогаалчыларныӊ республика конференциязын бо чылдыӊ ноябрь айда чыылдырарын Чогаалчылар эвилелиниӊ оргбюрозунга дагзыр.
ТАР-ныӊ Сайыттар Чɵвүлелиӊ ТАРН Тɵп Комитединиӊ
даргазы (ат салган) Чымба. секретары (ат салган) Тока.
Кызыл, 1942 чылдыӊ октябрь 10.
АВТОРУ: ВАСИЛИЙ САЛЧАК, чогаал шинчилекчизи
Фото ТИГПИ – ТИГИ – ТНИИЯЛИ (vk.com)