Тыва дыл хүнүнге
Өгбелерниң ыдык чагыы
(Тыва тоол болгаш кижизидилге)
1. «Хову кезээн каңмыыл болу бербээлиңер!»
«Кырган-ачам уран мерген тоолундан
Кыштың узун кежээзинде сени танааш,
Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп,
Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен…»
/А.Даржайның «Тыва дылым» деп
шүлүүнден үзүндү/
Тываның улустуң чогаалчызы А.А. Даржайның идепкейин ТР-ниң Чазааның баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң деткээни-биле Тыва дылдың хүнүн республикага чарлап доктааткандан бээр үш дугаар чылын тыва тоол-биле холбап эрттирип турарывыс, бодап көөрге, бир онзагай ужур-уткалыг. Тыва тоол – тыва дылдың эгээртинмес байлак шыгжамыры, чүс-чүс чылдарда тыва этностуң хөй-хөй салгалдарының чидирбейн хумагалап арттырып алган эртинези.
Тоол биле дылдың тудуш харылзаазын А. Даржай дыка чечен илереткен. «… Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр…» дээн одуругларның утказында дылы бар чон кажан-даа өлбес деп бодалды амгы үениң ажы-төлүнүң кижизидилгезинге хамаарыштыр бүзүрелдии-биле чугаалап болур бис бе? Амдыызында ынча деп чугаалап болур-даа ышкаш. Тыва дылды, тыва тоолду билир талазы-биле салгалдар аразында харылзаа ам дээрезинде шуут үзүлбээн ышкаш сагындырар. Ындыг-даа болза, тыва дылдың келир үеде сайзыралының магадылалы – ажы-төл кижизидилгезинге хамаарыштыр чугаалаар болза, байдал нарын.
Тыва дылдың бөгүнгү дүвүренчиг байдалының дугайында айтырыгны «Шын» солунга көдүрүп эгелээнин тыва дылдың келир үези дээш сагыжы аарып чоруур тыва кижи бүрүзү деткиир боор дээрзинге идегел улуг. Тываның улустуң чогаалчызы Н.Ш. Кууларның «Ам база тыва дыл дугайында», журналист болгаш чогаалчы Ш.М. Суваңның «Харыысалгалыг шилилге» деп чүүлдеринде (2018 ч. октябрь 18) илереткен дүвүрелди деткивишаан, бо айтырыгны тоол-биле холбаштырып сайгарып көрээлиңер.
Тыва тоолдуң уруглар кижизидилгезинге амгы үеде ужур-дузазы биеэгизинден артык чугула апарган. Чүге дээрге, бирээде, «Россия Федерациязының өөредилге дугайында» хоойлузунда чоокта чаа киирген эдилгелерни езугаар, национал школаларда төрээн дылды, төрээн чогаалды уругларының өөренир-өөренмезин ада-иелер боттары шиитпирлеп, хостуг шилилге езугаар өөренир апарган. Ынчангаш класстан дашкаар немелде кичээлдерни калбартырыныё дугайында ол хоойлуда айыткан. Тыва Республикага төрээн тыва дылывысты кадагалап артырып, чаа салгаладың ажыынга сайзырадыры-биле, номчулгаларны, чогаадыгларны башкылаарын күштелдиреринге тоолдуң ужур-дузазы дыка улуг.
Ийиде, амгы үениң ажы-төлү чаа үениң хөгжүлдезиниң негелдези-биле ала-чайгаар-ла калбаа-биле компьютер, смартфон, интернет четкилерин колдадыр ажыглап, янзы-бүрү чуруктар, оюннар, мультфильмнерниң маадырларының салдары-биле кижизиттинип турар апарганда, тоолдуң хуулгаазынныг, сорунзалыг күжүн кижизиделгеге ажыглаары мурнукузундан артык херек апарган.
Үште, тыва традицияга нептереңгей турган, ынчангаш тыва кижиниң хан-дамырында, генинде тоол ыдар, тоол дыңнаар, тоол сонуургаар, тоол номчуур чаңчылын эгидер аргалар амдыызында шуут чиде бербээн. Ооң херечизи – чоокта чаа Даглыг-Алтайга болуп эрткен тоолчулар мөөрейинге тыва оолдуң шаңналдыг черни алганы. Тоолду чүгле уруглар садынга, школага эвес, а өг-бүле кижизидилгезинге ажыглаарын күштелдирерин амгы үе негей берген. Өг-бүлеге, амгы үеде школага болгулаан “шак кызырылгазы” азы тыва тоолду кандыг дылга номчуурун шилип номчуур деп албадал турбас-ла болгай.
Ону амдыызында кырган-авалар, кырган-ачалар, чамдык ада-иелер сагып турар. Оларның саны дыка дүрген кызырлып орар. Сөөлүнде барып, каш-ла салгалдың соонда, тыва тоол чүгле архивтерге, номнарга артса, харын-даа экизи ол болур чадавас. Ол дээрге тоолдуң философчу уран салдарының амыдыралга ажыглаттынарындан чүгле аас чогаал тураскаалынче шилчиириниң кырында келген азы харын-даа шилчий берген деп чүвени көргүзүп турар. Мындыг байдалда ону кадагалап арттырар дээш ажылдап турар гуманитарлыг эртемниң, фольклористерниң ажылы кажангызындан артык көвүдеп немешкен.
2. «Назын кыска, тоол узун…»
«Кезер-Мерген тоожузун дыңнап алгаш,
Хевээртизин ыдып чой баар салымныглар турган
дээр-дир…»
/А.Үержааның «Хөглүг эвес шүлүк»
деп шүлүүнден үзүндү/
Тыва тоолдуң кижизидикчи ролюн тодарадырда делегейде өске чоннарының тоолдарының аразында ооң туружун, амгы үеде байдалын, тыва үндезин культурада деңзигүүрүн сайгарып көрбес болзувусса, ону кыдыра билип алганывыс ол болур.
Чамдык улус тоолду анаа-ла даап бодап чогаадып каан аас чогаалы, фантастика-дыр, тыва тоол, тыва тоолчулар амгы үеде чиде берген деп бодап турар. Ол ындыг эвес. Тоол амыдыралчы, кижизидикчи утка-шынарлыг, ажыглаттынары кызырылза-даа, амыдыралывыстың чуугла үндезиннерин, чоннуё өзек-күжүн айтып турары-биле ажыглап болур потенциалы ам-даа улуг. Шүлүкчүнүң чугаалааны-биле «Назын кыска, тоол узун». Шынап-ла, тыва тоолдуң дазылы быжыг, төөгүзү узун, харылзаалары делгем, утказы ханы.
Үениң кандыг-даа шылгалдазын эрткеш, тыва тоолдуң бербээниниң кол чылдагааны, мен бодаарымга, ооң сеткил-сорук, сүзүк-биле тудужунда. Тыва дылда «тоол», «тоолчу» деп сөстерниң утказы безин дыка бурунгу сүзүк-чүдүлгеден дөстелген – «дүш-түл», дүш-түл тайылбырлаар «түлчү» кижи дээн. Тывалар тоолдуң үнген дөзү бурун-чугааны, мифти бурунгу үеде «домак» деп адаар чораан, ооң дөзү «дом», «эм-дом» деп сөстен укталган.
Тоол шинчилекчилериниң тодаратканы езугаар, делегейде хөй-хөй чоннарның тоолдары дөмейлешкек сюжеттерден тургустунган. Бүгү делегей улустарының тоолдарының сюжеттерин, Менделеевтиң таблицазында ышкаш, ниити каталогка чыып, дөмей сюжеттерни чаңгыс майыктыг сан чурагай-биле (код) демдеглеп эгелээни тоолдуң онзагай талазы болуп турар. Кол утка талазы-биле ол сюжеттер чеже-даа дөмейлежип турар болза, чон бүрүзүнүң тоолдары хевир-тургузуг, уран-чечен аргалар, дыл-домак талазы-биле катаптаттынмас национал бот-бүдүштүг чогаалдар болур. Чижээ, тыва тоолдарны шинчилээниниң түңнелинде, алды тыва тоол ол каталогка немешкен.
Тыва тоолдар Төп Азияның болгаш Саян-Алтайның түрк-моол дылдыг көшкүн чоннарының ниитилешкек аас чогаал традициязының зоназынга хамааржыр. Тыва тоолдар системазында бот-тускайлаң тыва сюжеттер дыка хөй. Олардан аңгыда Моолду таварып Төвүттен, Индиядан бээр дамчып келген сюжеттер база нептерээн. «Гэсэр», «Джангар», «Хан-Хараңгуй» дээн чижектиг түрк-моол улустарның ниити өнчүзү болур маадырлыг тоолдар Тывага база тараан турган. Ол дээрге тываларның өгбелери бурунгу үелерден бээр дыка делгем девискээрлерге нептерээн байлак аас чогаал традициязын, ылаңгыя тоолдарны, тургузушкан депшилгелиг чоннарның санынга кирип чораанын херечилеп турар.
Тоол ыдар чаңчыл Тывага дыка сайзыраңгай турган. Салым-чаяанныг тоолчулар беш-алды муң чедир одуруглуг маадырлыг тоолдарны угаан-сагыжынга сактып алгаш, ийи-үш кежээни улай ыдып бээр турган…
3. «Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш…»
«Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,
Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,
Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,
Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш тур сен…»
/А. Даржайның «Тыва дылым» деп
шүлүүнден үзүндү/
Тыва үндезин культураның кол өзээ, тываларның чон бооп артар магадылалы төрээн дылының амгы үеде чоорту кошкап орары эң-не дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Дыл чокта, чон-даа турбас, ооң бот- онзагай культуразы-даа, кижизидилгениң традициялары-даа чоорту чиде берип болур. Бо тургустунуп келген байдалдың база бир чылдагааны – компьютер оюннарының тергиидели уругларның чугаа-домаан, боданып өөренир арга-шинээн сайзырадыр ном номчуур чаңчылын база кошкадып, харын-даа мырыңай шуут солуп турар апарган деп болур.
Төрээн дылын эки билбес болза, өске дылдарны, хамыкты мурнай орус дылды, орус чоннуң бедик культуразын шиңгээдип, бүгү талазы-биле сайзыраңгай кижи болуру берге. Ынчап кээрге, бо чидиг айтырыгны шиитпирлээриниң дөзү, бир дугаарында, төрээн дылды, төрээн чогаалды шиңгээдиринге таарымчалыг байдалды тургузары негеттинип турар. Орус, тыва ийи дылды деңге өөредир болза, эртемниг-даа, чүреккир-даа кижилер үнер дээрзин амыдырал кырынга көрген болгай бис. Бо фактыны «Төрээн дылды өөренгеним – /орус дылды билип аарның/ Дөжү болгаш масказы-дыр. /Чуртталгамдан танааным ол…» деп М. Кенин-Лопсан шүлүк-биле илередип каан болгай.
Тываларның өгбелериниң өртемчейже көрүжүнүң өзээнде бүгү-ле амылыг, амы чок чүүлдерни бойдус-биле сырый холбап хүлээп көөр сүзүк сиңген. Амгы үеге чедир үзүлбейн дамчып келген күүседилге традициязының өзээн бойдусту ыдыкшыдар сүзүглел тудуштуруп турар: өпей ыры, мал алзыры, чатчының чалбарыы, оътчунуң чалбарыы, хам алгыжы, тоол ыдары, хөөмейлээри д.о.ө.
Кижи биле бойдус тудуш харылзаалыг деп сүзүглел тываларның үндезин культуразының быжыг дазылдыг, үзүлбээн бир кол өзээ болганындан, ол хоруушкуннуг үелерде-даа уттундурбаан. Амгы үеде тываларның өртемчей көрүүшкүнүн тургузуп турар ол өзек улусчу болгаш профессионал уран чүүлдүң национал бот-онзагайын тодарадып турар ылгавыр демдээ болуп турар. Ынчангаш Тыва чурту делегейде, бир дугаарында, чараш бойдузу-биле база үндезин культуразы-биле билдингир, сонуурганчыг бооп турарының ужуру-даа ында.
Сөөлгү 20-30 чылдар дургузунда тыва үндезин культура эглип келген. Борта тыва гуманитарлыг эртем улуг рольду ойнаан. Ылаңгыя тыва материалдыг культура – оран-сава, эдилелдер, хеп-сын, аъш-чем д.о.ө. – амгы үеде калбаа-биле ажыглаттынып турар апарган. Сагыш-сеткил культуразында национал байырлалдар, тыва оюннар, шажын-чүдүлге сайзыралды алган. Үндезин культураның көрүлделиг хевирлери – хүреш, аът чарыжы, хөөмей, хөгжүм – эң-не нептереңгей бооп турар. Ындыг-даа болза, чидирипкен азы чидирер деп барган хевирлер база бар. Чижээ, аас чогаалда чеченнер чижири, узун ыр, тоол ыдары. Өгбелерниң бурунгу өнчүзүнден эгидип ап болур эртинелерни эртемниң ачызында боттандырып эгелээни эки. Чижээ, эрте-бурунгу түрк бижик тураскаалдары, Деңгер-Дээрге чүдүүр чаңчыл, скиф культуразы; тыва оюннар: кажык, тевек, буга шыдыраа, баг адары д.о.ө.
Амдыызында билбейн турарывыс, ынчангаш ындыг-ла кончуг херек эвес деп санаарывыс, херек кырында чонга кайы-даа үелерде эң-не чугула херек, тыва дылды кадагалап чоруур чепсек – тоол ыдар чаңчыл. Чиңгине тоол ыдар чаңчылды амгы үеде эгидери янзы-бүрү чылдагааннар-биле берге-ле харын. Массалыг информация чепсектериниң шапкын хөгжээни-биле тоолдуң сайзыралы, ону ажыглаар талазы-биле байдал дыка өскерилген, тоол ыдар традицияның чиңгине эдилекчилери езулуг тоолчулар өске оранче чоруй барган д.о.ө.
Ындыг-даа болза чаарттынган хевир-биле тоол ыдар чаңчылды эгидер аргалар амдыызында бар, ону кылыры харын-даа эргежок чугула. Чүге дээрге тоол ыдар чаңчыл – бурунгу шагдан бээр тыва кижиниң сеткил-хөннүн, күзел-соруун илередир, чоннуң сузуун октаргай-биле тудуштурар сүр-күчүзү, национал угаазылалының (менталитединиң) демдээ турган. Амгы үеде ындыг сеткил-хооннун илередиишкинин хөөмей болгаш үндезин хөгжүм уран чүүлү солаан.
Тоол ыдар чаңчылды эгидип болурунуң аргазы – ону үндезин культура системазының кезээ кылдыр көөрү. Бо концепцияны эрткен үеже хая көрнүр (ретроспективтиг) арга-биле боттандырып болур. Өскээр чугаалаарга, амгы үениң күүседилге традициязының көрүлделиг хевирлеринге даянып, чаарттынган тоол ыдар чаңчылды тускай тургузуп, чоорту чиңгине тоол ыдарынче эглип кээп болур: национал байырлалдар – сүзүк-чүдүлге езулалдары –хөгжүм – хөөмей – тоол.
Тыва кижиниң бойдус-биле тудужун эң-не күштүг илередип чоруур болгаш, чонга чоок нептереңгей апарган хөөмей уран чүүлү бо ажылывыска көвүрүг бооп болур. Тоол ыдарының потенциалдыг күүседикчилеринге хөөмейжилер хамааржып болур. Чүге дээрге оларның ковей кезиинин октаргайже көрүжу бир тускай, харын-даа оларнын иштинде тоолдуң чиңгине эдилекчилери, тоолчуларның дорт салгакчылары (анаа күүседикчилер эвес, а чаяанныг) база бар. Оларны хөй чаяанныг күүседикчилер (синкретиктиг күүседикчилер) деп эртемде адап турар.
Чижээ, Тываның улустуң хөөмейжизи Ондар Мөңгүн-оол Дүктеңмеевич өгбе кырган-ачазы Сүт-Хөлдүң сураглыг тоолчузу Тевек-Кежегениң хөй талалыг салым-чаяанын дөзеп алган – хөөмейлээр, игилдээр, хөгжүм херекселдери чазаар, тоолдаар. Ук факт-барымдаа тываларда бо онзагай традицияның бөгүнге чедир дириг, үзүлбээниниң бир көскү бадыткалы бооп турар (мындыг чижектерни Тыва үндезин культура төвүнүң ТГТШИ-биле кады организаастап эрттирип турары тоол күүседикчилериниң мөөрейлериниң түңнелдери база бадыткап турар).
4. «Тывызыым – дытта, тоолум – дошта»
«Чаңгыс өнчүм – арттырып каар уян ырым.
Салгап алыр оолдар, кыстар, үре-садым
Арбай ышкаш, ону соктааш, челбип кааптар,
Адыштарга үрезинниң арыы артар…»
/Ю. Күнзегештиң «Чонга бараалгадым» деп
шүлүүнден үзүндү/
Тыва тоолдуң кижизидикчи ролю чүдел?
Кайы-даа чоннуң бичии чаштарының кижизидилгезинге тоолдуң ужур-дузазы бурунгу шагдан амгы үеге чедир читпээнин амыдырал бадыткаан.
Кижи. Кижизидилге. Бо ийи сөстүң чаңгыс дазылдыы, кижиниң кижи болурунга кижизидилгениң ужур-дузазын чиге айытканы безин тыва дылдың ханы уткалыын, амыдыралчызын, чаражын бадыткап турары көскү.
Уруглар кижизидилгезинге тыва тоолдар шаандан тура улуг рольду ойнап чораан. Тоолдардан уруглар делегейни, оларның амыдыралында хүрээлелди, дыка хөй чүүлдерни боттарынга ажыдып билип алыр; тоол маадырларының эки болгаш багай аажы-чаңын көргүскенинден, уруглар чүнү кылыптарга экил, чүнү кылыптарга багайыл, кымны өттүнүп болурул, кымга дөмей болбас болза экил деп чүвени билип алыр-ла болгай. Амгы үеде бичиилерниң чаа одунган ындыг сонуургалын компьютер оюннарынга тыва тоолдарның сюжеттерин киирип тарадыры дыка чедимчелиг болур ийик.
Шаанда тоолчулар азы ада-ие уругларынга тоолду хар-назызының аайы-биле ыдып берип чораан. Чижээ, бичии ажы-төлге көгүдүглүг тоолдарны, тывызыктаан тоолдарны, дириг амытаннар дугайында тоолдарны, дистинчек тоолдарны, угаадыглыг тоолдарны; элээди база улуг уругларга хуулгаазынныг тоолдарны, овуузуннуг тоолдарны, мөгелиг тоолдарны, маадырлыг тоолдарны ыдып берип чораан.
Тыва тоолдуң идейлиг утказында чоннуң чөптүг чорук дээш демисели, этиктиг, эстетиктиг идеалдары илереттинген. Акы-дуңмалышкы эп-сеткил, бойдуска хайыралыг болуру, мал-маганга, ажы-төлге, төрээн черинге ынак болуру, ону камгалаары дээн чижектиг чоннуң демократтыг үзел-бодалдары тоолдуң кол идейлиг утказы болур.
Тыва тоолдуң национал онзагай шынары мифологтуг база овуузуннуг овур-хевирлер, бурунгу езу-чаңчылдар болгаш өске-даа мотивтерде эң-не бурунгу хевирлери-биле илереттинген бооп турар. Чижээ, овуузуннуг тоолдар (трикстерские сказки) деп адаар, өске-даа улустарда база бар, тоолдарны эртемденнер мынчаар шинчилээн: тенек, мугулай, мегечи, кажар, овуузуннуг овур-хевирлерде мегени ажып эртериниң дугайында көжүрген утканы ойзу көргүскен чажырттынган мерген угаан илереттинген. Ындыг тоолдарга, чижээлээрге, «Аргалыкты-Күжүлүктү», «Чечен-Маанай, Тенек-Тулуң», «Дөң-Хөөжүк» дээн чижектиг тыва тоолдар хамааржыр. Оларның кижизидикчи ролюн амгы үениң номчукчулары чамдыкта өскээр билип, оор, мегечи, каржы-хажагай овур-хевирлерниң утказын кыдыра билип ап турары шын эвес. Ол дээрге тыва тоолдуң эң-не бурунгу үеден келгенин херечилеп турар, хөй көжүрген уткалыг сюжеттер болур. Амгы үеде оларның шын утказын уругларга таарыштыр тайылбырлаары чугула.
Тоолдар чоннуң материалдыг амыдыралын көрүнчүктелдирген, сагыш-сеткил культуразынының өзээ болганда, кижилерниң чырыткылыг келир үеге бүзүрелин хуулгаазын азы амыдыралчы аргалар-биле илереткен болгаш, ажы-төлдүң база улуг-даа улустуң ынак чогаалдары апарган. Оларда тыва амыдыралдың төөгүлүг болгаш этнографтыг билиглери делгереңгейи-биле илереттинген. Амгы үениң уран чүүлүнде, национал байырлалдарында, езу-чаңчылдарында, улусчу оюннарында, эдилелдеринде ажыглап турар билиглерниң чиңгинезин, тоол сөзүглелдеринде уран-чечен чурумалдар-биле амгы амыдыралды шүүштүрүп тургаш, шынзыдып болур. Чижээлээрге, уруглар кижизидилгезинге дыка ажыктыг, амыдыралывыста ам-даа ажыглап турарывыс дыка хөй чүүлдерни өөредип болур: өг тыва тоолда, куда-дой тыва тоолда, хүреш тыва тоолда, аът тыва тоолда, баг адары тыва тоолда, шыдыраа тыва тоолда, хөөмей-сыгыт тыва тоолда д.о.ө.
Тайбың сеткилди илереткен езу-чаңчылдарны тоолдарда, чижээ, мынчаар көргүскен: эр кижиниң эдилели бижекке бурунгу улустуң хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай – «кажан-даа дириг чүвеже углап көрбээн сарыг сыптыг кестик»; тоолда маадырлар өгже кирерде, тайбың сеткил-биле келгенин илередип, бижээн курундан уштуп азып алыр чаңчылдыг… Азы тоолдарда маадырлар күжүн шенеп, мөөрейлежип тургаш, найыралдажып төрелдежир, чаңгыс иениң эмииниң сүдүн эмген азы чаңгыс савадан чем ишкен кижилер алышкы апаар д.о.ө. Бурунгу кижилерниң бойдуска хамаарылгазын, аңаа хумагалыын, ооң кежиин өйлеп алырын, бодун бойдустуң төлү кылдыр көөрүн тоолда кирген дараазында сагылга-хоруглар илередип турар: «өл ыяш кеспес», «ыяш кезерде, тараа чажар», «суг бажы хирлендирбес», «чаш төлдүг аң атпас» д.о.ө.
Чоннуң амыдыралынга үндезилеттинген байлак дуржулгазын, ооң чүдүлге-сүзүглелдерин сиңирген материалдыг культуразын тоолдарда ханы уткалыг убрали слова утка-демдектерни (символиканы) дамчыштыр көргүскен. Ол утка-демдектерни, өңнерни, саннарны аяннаштырып, уран чечен аргалар кылдыр ажыглааны уругларның эстетиктиг кижизидилгезинге улуг рольду ойнап турар. Бир талазында, овур-хевирлерни диригжидип, өске талазында, дылды каастап турар уран-чечен аргалар тоолдарда, ылаңгая маадырлыг, хуулгаазын тоолдарда, хөй ажыглаттынган. Оларга бурунгу билиглерге үндезилеттинген деңнелгелер (метафоралар), хөөредиглер (гиперболалар), доктаамал тодарадылгалар (эпитеттер), үлегер домактар болгаш чечен сөстер хамааржыр.
5. «Хем келдейбес, чон чолдайбас»
«Чоннуң мерген сөзүн дыңнааш, номнар номчааш,
Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым…»
/А. Даржайның «Тыва дылым» деп
шүлүүнден үзүндү/
Тыва тоолду өөредип, тоол ыдар чаңчылды эгидип, уруглар кижизидилгезинге ажыглаарда, бир дугаарында, тоолдуң чиңгине сөзүглелдери, үн бижидилгелери болгаш ону шинчилээн ажылдар эргежок чугула.
Хөй салгалдарның төлээлери – тоолчулар, тыва аас чогаалының чыыкчылары, шинчилекчилериниң кылган ажылының ачызында ТГТШИ-ниң Эртем архивинде, парлаан номнарда база аудио-, видеокассеталарда тыва тоол кадагалаттынып арткан. Оларның аттарын бөгүн тыва дылдың тоолга тураскааткан байырлалында адаары – оларга улуг хүндүткелдиң демдээ. Шуптузун адаар болза, саны дыка хөй. Ынчангаш чүгле баштайгыларның аттарын адап каалы. Ол болза тоолчулар: Түлүш Баазаңай, Ооржак Чанчы-Хөө, Ооржак Маңнай, Саая Самбуу, Сүрүңмаа Шожал, Монгуш Тевек-Кежеге, Монгуш Хүргүл-оол д.о.ө; чыыкчылар: Г. Потанин, Н. Катанов, В. Радлов, Ф. Кон, Л. Чадамба, М. Идам-Сүрүң, А. Калзан, О. Дарыма, М. Хадаханэ, Ч. Куулар д.о.ө; тоол шинчилекчилери: С. Сарыг-оол, И. Вчерашняя, Л. Гребнев, Д. Куулар, Э. Таубе д.о.ө.
Тыва улустуң үндезин культуразын, ооң иштинде тоолду, шинчилээринге, уруглар кижизидилгезинге ажыглаарынга хереглээр ийи кол чугула үндезин-барымдаалар бар: 1) бурунгу өгбелеривистиң мерген угааны сиңген тыва дылывыс; мифология, фольклор, хам алгыштарының сөзүглелдери; чоннуң бурунгу чүдүлгелери база делегей чергелиг шажыннар; 2) эртемниң күжү-биле кадагалаттынган амгы үениң билиглери, бижимел барымдаалары: тыва аас чогаалы, тыва тоолдар амгы үеде ийи серияда парлаттынып турар – «Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» деп 60 томнуг ийи дылда академиктиг серияда 3 тыва том; «Аас чогаал тураскаалдары» деп национал серияда 31 чыынды чырыкче үнген.
Тыва тоолдуң очулгалары орус, немец, англи, түрк, моол дылдарга үнген болгаш ниити эртем курлавырынче база кирип турар.
Тываның тоолчуларының болгаш ыраажыларының тос следун институттуң организаастап эрттиргени – чон-биле харылзааны дорт тударынга, аас чогаалының амыдыралда канчаар кадагалаттынганын, канчаар өскерлип турарын шинчилээринге эргежок чугула хемчег бооп турар. Тыва тоол талазы-биле монографиялар бижиттинип, шинчилел ажылдары ам-даа үргүлчүлеп турар.
Тыва аас чогаалын чыыр экспедицияларның кызыгаары алгаан. Тывадан аңгыда, Моолда, Кыдатта чурттап турар тывалар-биле ажылдаан ТГТШИ-ниң экспедицияларының түңнели-биле үш номнуң бирээзи «Мөңгүн дагша» деп ат-биле чырыкче үнген, ийизи ашкаландырыышкынны манап турар.
Тываның фольклористери республика, регион, бүгү Россия база делегей чергелиг эртем конференцияларынга киржип, илеткелдерни доктаамал кылып турар. Москва, Новосибирск, Горно-Алтайск, Абакан, Улан-Удэ, Якутск, Уфа хоорайларга база даштыкы чурттар – Германия, Турция, Индияга конференцияларга киржип, ажылдарын парлаткан. Ылаңгыя чоокку чылдарда Моолга, Кыдатка, Кыргыстанга бооп турар делегей эпостары «Гэсэрге», «Джангарга», «Манаска» тураскааткан эртем шуулганнарынга удаа-дараа киржип турарлар. Россияда Саха-Якутияның олонхога тураскааткан хөй чылдарның күрүне программазын маңаа канчап сагынмас боор. Тыва эртемниң төлээлери ол чоннарның тоолду кайы хире үнелеп, харын-даа күрүне идеологиязынга чедир ыдыкшыдып турарының херечилери бооп келген. Бо бүгү кады-ажылдажылга тыва тоолдуң, тыва эртемниң делегей чергелиг деңнелин база бадыткап турар.
6. «Тоол ээзи хорадай бээр…»
«Чаяан болуп, кым-бир кижи Чанчы-Хөө дег,
Чайганмышаан караан шимгеш ыда берзе,
Аанакайын, эртир хөгжээн, дылын уткан
Аныяк эр адыш часкап, «Клоунну» деп
шоотса хөңнү…»
/А.Үержааның «Хөглүг эвес шүлүк»
деп шүлүүнден үзүндү/
Тыва тоолду чыыр, парлаар, шинчилээр талазы-биле ажылда сөөлгү үеде чедиишкиннерден аңгыда чидириглер база бар. Эртемге ашкаландырыышкынның кызырылганы-биле чыылда ажылы кошкаан. Аас чогаалын чыыр экспедициялар барык үзүлген, чүгле грантылар дузазы-биле ховар организаастаттынып турар. Тываның тоолчуларының болгаш ыраажыларының чаңчылчаан слеттары болбастаан, сөөлгү IX-ку слет болгандан бээр он чыл эрткен; тоолчуларның дугайында эки билиглерлиг, оларның ажы-төлүнүң салгалдары эвээжеп орар.
Тыва тоолду ном кылдыр парлап үндүрери эвээжээн. Өөредилге яамызының чагыын езугаар «Аас чогаал тураскаалдары», «Тоол болгаш миф делегейин ажыдаалы», «Тыва классиканы – уруглар кижизидилгезинге» деп төлевилелдерге уругларга таарыштыр белеткеп алганывыс чурук каасталгалыг белен номчугаштар ашкаландырыышкын болурун манап чыдар.
Ында-хаая ийи-чаңгыс аас чогаал чыындыларын деткикчилерниң, колдуунда тоолчуларның ажы-төлүнүң, дөргүл-төрелиниң ашкаландырыышкынының дузазы-биле, чырыкче үндүрүп турар бис.
Үнүп турар аас чогаал сөзүглелдериниң, очулгаларның тиражы ооң мурнунда 10 муң чедип турган болза, чоорту 1 муң, 500 экземпляр, харын-даа сөөлгү үеде 100, 50 экземплярга чедир кызырылган.
Москвада үнүп турар «Улуг торгу оруунуң тоолдары» деп Марджани аттыг фондунуң сериязынга «Песни тайги» деп ат-биле 2017 чылда 1.500 тиражтыг үнген, тыва дылдан орус дылче очулдурган, чурук каасталгалыг тыва тоолдар чыындызын Тываның уругларынга садып алыр харык чок бооп турар бис. Уругларга тоол номнары чугула херек үеде белен номну республикага садып алыры күзенчиг.
Тываларның тоолдаар чаңчылын үспес сорулга-биле тоолчуларның хажытпайн сагып чорааны бир ханы уткалыг хоруг бар. Ол болза тоолчуларның тайылбыры-биле алырга, «Тоол ыдарын ара соксадыр азы багайтыр күүседир болза, тоол ээзи хорадай бээр, тоолчунуң назыны кызырлып болур азы дөргүл-төрелинге, чонунга шаптараазыннар бооп болур» дээр турган. Тоол ыдар чаңчылды уттуп, тоолду амыдыралга, кижизидилгеге ажыглавас чүве болза, бүдүн чоннуң сүлде-сүзүү кудулап болур деп өгбелеривистиң сагындырып чорааны база ужурлуг хевирлиг.
7. «Шыяан ам! Тоолдап берем!…»
«… Өжер четкен отту катап чүшкүрүпкеш,
Өске бир оол «Шыяан ам!» деп дилеп келир.
Ынчан чүү деп салгакчымга харыылаар мен?…»
/А.Үержааның «Хөлүг эвес шүлүк»
деп шүлүүнден үзүндү/
Тыва тоолду уруглар кижизидилгезинге амгы үеде ажыглаарының болуп болгу дег аргаларын, хемчеглерин боттандырары – күрүне болгаш хөй-ниити организацияларының дорт хүлээлгези. Оларның дугайында тускай илеткелдерге чырытканын барымдаалааш, борта чүгле чамдык тускай хемчеглерге доктаап корээлинер.
1) Электроннуг технологиялар дузазы-биле уругларга таарыштырган тоолдарны социал четкилерге салыр (тыва дылды частырыг чокка ажыглаары-биле тускай эртемниг кижилерге хынадыры чугула); 2) тоол номнарын төлевилелдер езугаар чырыкче үндүрер; 3) Тыва дыл хүнүнге тураскааткан «Тыва дылга мөгейиг» деп тыва аас чогаалдан, тыва чечен чогаалдан шилиттинген уран-чечен сөзүглелдер чыындызын белеткээр; 4) опей ырының сөзүглелдериниң чыындызын белеткеп үндүрер; 5) тыва дылга тураскааткан гимн-ырыны чогаадыр моорейни чарлаар; 6) Тыва гуманитарлыг гимназияны ажыдар; 7) Ада-иелер уругларга тоол номчуурун, ыыткыр номчударын, тоолдажыр чанчылды өөредир.
Үстүнде хемчеглерниң аразында хөй акша-даа негевес, эң-не кедилиг арга, мен бодаарымга, өг-бүле кижизидилгези. Тыва тоолду ажы-төлге сонуургадыр, номчуп бээр, номчудар, чурудар, ойнадыр талазы-биле өг-бүле кижизидилгези, ылаңгыя ие кижиниң ролю дыка улуг. Ава кижи төлүн өпей ырындан эгелеп кижизидер болгай. Ынчангаш келир чылын болур Тыва дыл хүнүн өпей ырынга тураскаадып эрттирерин саналдаар-дыр мен.
Тыва үндезин культураның янзы-бүрү хевирлеринин бурунгу дөстерин база аразында харылзааларын көргүскен чижекти «Тоолдуң тывылганы» деп сюжет бадыткап турар. Бо ховар дээн бурунгу сюжетти чоокта чаа душ бооп тып алыр аргалыг болган бис. Ону Тываның сураглыг тоолчузу Сат Каваакай Чолумовичиниң ытканы-биле бижип арттырган бооп турар. «Тоолдуң тывылганы» деп мифти номчукчунуң кичээнгейинге «Шын» солуннуң №126 октябрь 27 үндүрүлгезинге парлап бараалгаттывыс.
Зоя САМДАН,
ТГТШИ-ниң литература болгаш аас чогаал
секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы,
филология эртемнериниң кандидады.