Мижит Л.С. Амгы тыва чугаа культуразынга хамаарыштыр

Тыва национал бижик 1930 чылда чогааттынган соонда, тыва литературлуг дыл үениң негелдези-биле база хевирлеттинип эгелээн. Ол чоннуң бай-байлак, уран-чечен дылынга үндезилеттинген дылдың бедик хевири болур. «Литературлуг дыл» чүгле чечен чогаалга хамааржыр деп шын эвес билип турар улус база бар. Литературлуг дыл дээрге чоннуң чаңгыс аай негелдеге чагырткан бижимел болгаш аас чугаазының дылы болур.

Тыва литературлуг дылдың тургустунуп, хөгжүп келгениниң, ооң уран-чечен аянының дугайында шинчилелди профессор Ш.Ч. Сат кылган. Ооң тодаратканы-биле, «Литературлуг дыл – хамыктың мурнунда чурум-чыскаалдыг, нормалыг дыл. Ол нормаларга үннерни, сөстерни адаар чурумнары, чугааның аялгалары, сөстерни шын шилип ажыглаары хамааржыр»[1].

Ынчангаш тускай дүрүмнерлиг, чаңгыс аай доктааттынган дылды чамдыкта үреп, шын эвес ажыглап, каңдай домактар тургузуп чугаалаары – тыва чугаа культуразын хажытканы ол болур. Бо талазы-биле ханы сайгарылганы тыва дылдың база бир ховар шинчилекчизи М.Д. Биче-оол «Тыва чугаа культуразы»[2] деп номунда кылган. Ук номда тыва литературлуг дылывыстың доктаамал дүрүмнерин хажыдар чорукту тода чижектер кырынга көргүзүп тургаш, делегереңгей, билдингир кылдыр бижээн.

Үстүнде адаанывыс эртемденнерниң ажылын үнелеп көрбүшаан, амгы үеде тыва дылдың эдилекчилериниң чугаа культуразынга хамаарыштыр эскерилгелерим-биле силерни таныштырар-дыр мен. Дылдың стилистика, диалектилер (чер-чер аайы-биле аңгы чугаа) талазы-биле айтырыгларга доктаавайн, колдуунда-ла домак тургузуунга, сөстерни шын уткалыг ажыглаарынга база шын адалгага хамааржыр, бөдүүн, эң-не кулакка эпчок дыңналыр чижектерни киирейн.

Бир дугаарында, тыва биле орус дылды холуп турарывыс. Ийе, амгы депшилгелиг үеде кандыг-даа дылга арыг чугаалаары берге. Чүге дээрге дыл – өскерлип, сайзырап (азы баксырап) турар система-дыр. Орус-даа дылды көөр болзувусса, ооң даштыкы дылдардан (ылаӊгыя англи дылдан) үлегерлеп алган сөстери дыка хөй. Бистиң дылывыста база ындыг. Бети дизе, мээң бо чүүлүмде безин чеже орус сөс бар-дыр, көрүңер даан. Тыва дылче очулдуртунмас сөстерни хевээр ажыглаары дылдың хөгжүлдезиниң бир талазы болгай. А мээң чугаалаксаан чүүлүм оон арай өске. Тыва дылче очулдуруп болур сөстерни чугаавысче кайы-хамаанчок киирип турарывыс элдеп. Чижээлээрге: «Мен позвонила…», «ооң соонда говорю…»,  «Ты со мной ынчаар чугаалашпа», «Че, сооңдан приеду» дээн хевирлиг чугаалар хөй. Оода-ла мындыг таварылгаларда, бөдүүн домак иштинге (тускай, очулдуртунмас сөстер чокта) арыг чугаалап болур эвеспе? Шак мындыг чугааны, элдеп чүве, колдуунда херээжен улустан, ылаңгыя аныяк уруглардан, дыңнап болур. Эр улус аразынга мындыг хевирлиг эпчок домак тургузуу дыңналбас боор-дур. Домакты тывалап эгелеп алгаш, тывалап төндүрер, орустап эгелеп алгаш, орустап доозар болза эки.

Ийи дугаарында, сөстерни шын эвес ажыглап турарывыс. Чижээлээрге, «улус» деп сөстү амгы үеде шупту – улуг-даа улус, аныяк-өскен-даа «улустар» деп ажыглап турар. «Улус» дээрге-ле хөйнүң саны ышкажыл, а «улустар» дээрге «чоннар» деп сөс-биле дөмей сөс-түр. Ийи-үш кижи дугайында «ол улустар», «бо улустарның…» дээри шын эвес. Ам арта «улустар» эвес, «устар» дээри окта шын эвес. «Бис» деп сөс-биле база-ла ындыг. «Бис» дээрге-ле хөйнүң санында сөс-түр, ынчангаш «бистер» дээри албан эвес. (Чогум «бистер» деп сөс литературлуг дылга эптежи берген деп демдеглеп каалы.)

Оон өске «ажылдаар» деп сөстү мырыңай чиктиг адаар улус бар: «мен альдап тур мен», «кажан альдаар сен?» – дээр улусту үргүлчү дыңнаар-дыр мен.

«Мээң-биле», «сээң-биле» дээр таварылгаларда «мен-биле», «сен-биле» дээр улус база бар: «Мен-биле чугаалашты» эвес, «Мээң-биле чугаалашты» дээри шын болур.

Чамдык сөстерниң төнчү кожумаан шын эвес, узадыр адаарлар база бар: «өөрениир», «киржиир», «чаартыыр», «тарадыыр» дээш, оон-даа өске. Мооң чылдагааны – төнчүзү узадыр адаттынар чамдык кылыг сөстери-биле дөмейлеп турарында чадавас (бижиир, хынаар, ырлаар…). Ынчалза-даа литературлуг дылда шын адалгазы: «өөренир», «киржир», «чаартыр»…

Оон аңгыда, бичии уругларывыс эгезинде «т» биле «д», «п» биле «б» деп ажык эвес үннерлиг сөстерни шын эвес адап турар. Тыныш-биле адаар үннерни кошкак адаарга, «тос» – «дос» апаар, «пага» – «бага» апаар, «тиилелге» – «диилелге» апаар (ол үннерниң орус адалгазы бооп турар). Ооң кол чылдагааны, мен бодаарымга, чүгле алфавитте тыва үннерниң чедир тодараттынмаанында эвес, а ада-иениң боттарының чугаазының сайзыраңгай эвезинде. Ооң мурнунда, чеже-даа ындыг алфавит-биле өөренип турган болзувусса, ол үннерни (ындыг сөстерни) шын адап турган болгай бис. Ажы-төлүвүс тыва дылывысты чүгле школага номнардан өөренип турары – ооң база бир чылдагааны бооп чадавас. Кандыг-даа дылдарда бижиири биле адаары дөмей эвес сөстер эңдерик дээрзи билдингир. (Ажы-төлүвүстүӊ төрээн дылынга чугаазы арыг, бергедээшкин чок болуру чүгле башкылардан эвес, а ада-ие, дөргүл-төрел база хүрээлелинден хамааржыр болгай.)

Дараазында, санныг чүве адын шын эвес чугаалап турарывыс. Тыва дылда, өске-даа түрк уктуг дылдарда дег, сан адының соонда чүве ады чаңгыстың санынга турар: «беш бажың» («беш бажыңнар» эвес), «чарышка он аът киришкен» («он аъттар» эвес). Бо частырыгларның чылдагааны орус дылдан үлегерлээнинде чадавас, ында колдуунда хөйнүң санынга турар болгай. Оода-ла радио, телевидениеге бо талазы-биле шын чугаалаарын дилээр-дир мен.

 Оон өске чижектерден көрээлиңер. «Даң бажында» деп сөс каттыжыышкынының утказын сагывайн, меге ажыглап турар аныяк-өскен хөй. Чижээлээрге, мынча дээр-дир: «Даң бажында, 9 шакта, экзамен дужаар мен». А «даң бажы шара-хере, даш бажы сарыг-шокар» дээрге чаа-ла хүн үнүп орар өй (чайын болза 5-6 шак) болгай.

Оон аңгыда, «ындыг болза» дээриниң орнунга, кандыг-даа таварылгаларда «ынчаар болза» дээр улус мырыңай көвей. Чижээлээрге, ийи кижи аразында чугаа:  «Бөгүн кээп шыдавас-тыр мен» – «Ынчаар болза, эртен эрте кээр сен». А «ынчаар болза» деп сөс каттыжыышкыны тодаргай таварылгаларда – бир кижиниң кылдыныының соонда ажыглаттынар. Чижээ: «Бо оол тенектенип туруп берди» – «Ынчаар болза, шыңгыы чугаалажыр апаар». А «ындыг болза» деп сөс каттыжыышкыны чугаага удаа-дараа кирер болгай.

Өк-биле адаар үннерлиг сөстерни (фарингализация) амгы үеде шуут ылгап шыдавас, канчаар-даа чугаалаар улус, ылаңгыя аныяктар, хөй. Чаңгыс көскү чижектен киирейн: «колдуунда» деп «хөй кезиинде» дээн уткалыг сөстү «колдуунда» (адаттынары: «коълдуунда) «колдук адаанда» дээн уткалыг сөс-биле солуп турары эпчок дыңналыр. Оон-даа өске хөй-ле чижектерни киирип болур.

Ынчангаш, төрээн дылывыста чугаавыс шын, чараш болзун дээш, дылывысты хумагалап, частырыгларывысты аравыста сайгаржып, сүмележип болур кылдыр, ТГШИ-нуӊ арнынга (сайт) «Тыва дыл, тыва чугаа» деп эгеден ажыдып аарын сүмелээр-дир мен.

Мижит Л.С., ф.э.к.,

ТГШИ-ниң эртем секретары

 



[1] Сат Ш.Ч. Формирование и развитие тувинского национального литературного языка. – Кызыл, 1973.  

[2] Биче-оол М.Д. Тыва чугаа культуразы. Ийиги үндүрүлге. ТГШИ. – Кызыл, 2010.

Поделиться ссылкой:

Leave a Reply