Хомду шивээзин хостаан тулчуушкуннуң төөгүзүн сурап чордувус
Моолдуң амгы Хомду аймаанга Хомду шивээзин хостаанындан бээр 105 чыл болган оюн уткуштур июнь 9-тан 15-ке чедир Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң (ТГТШИ) комплекстиг эртем-шинчилел экспедициязы үре-түңнелдиг ажылдааш келген. Ук экспедицияның киржикчилери: ТГТШИ-ниң төөгү секторунуң эргелекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады А.А. Самдан (удуртукчузу), археология секторунуң эргелекчизи,
төөгү эртемнериниң кандидады Л.Д. Чадамба, аас чогаал секторунуң эргелекчизи, педагогика эртемнериниң кандидады М.Б. Кунгаа, ол-ла секторнуң эртем ажылдакчызы А.В. Хомушку, эртем архивиниң эргелекчизи В.С. Салчак, эмчи Н.Т. Салчак, Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузундан Куулар Балдаң оглу Лопсаң-Сорукту маадырның чээни Д-Д.Ы. Монгуш, Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды ортумак школазында Ю.Л. Аранчын аттыг чурт-шинчилел музейиниң эргелекчизи Н.Д. Эртине болгаш институттуң экер-эрес чолаачызы А.В. Монгуш олар кижи-бүрүзү боттарының мурнунга салып алган сорулгаларын чедимчелии-биле күүсеткен.
Бирги хүн. Июнь 9-та Кызыл хоорайдан эртенгиниң сыгыр даӊ бажында үнүпкеш, Моолдуң Успа аймактың төвү Улангомга дүъштеп алгаш, Хомду хоорайга орай кежээ халдып кирип келдивис. ТГТШИ биле Хомдунуң күрүне университединиң аразында чардынган керээ-биле дугуржулга ёзугаар ук дээди өөредилге черининиң сургуулдарының ниити чуртталга бажыңынга турумчуп алдывыс. Моол өңнүктер эвилең-ээлдээ-биле уткуп-хүлээп алдылар.
Июнь 10-да Хомду университединиң археология кафедразының башкызы, төөгү эртемнериниң кандидады (Барнаулга камгаланган) Мөнхбаярның тайылбырлаашкыны-биле Хомду хоорайның тургустунган төөгүзүн база 105 чыл бурунгаар Хомду шивээзинге болган кадыг-дошкун тулчуушкуннарның ужур-утказын дыңнап, билип алдывыс.
Чурукта: Амгы үеде Хомду шивээзиниӊ чɵɵн талакы ханазы
Хомду хоорайның тургустунган төөгүзү
Моолдуң төөгүзүнден ап көөр болза, баштайгы сууржуң чери Урга (ϴргээ) хоорай – 1632 чылда тургустунган,1924 чылдан бээр ону Улан-Батор деп адай берген. Ийи дугаар тургустунган сууржуң чер бо Хомду хоорай болуп турар.
1685 чылда джунгар Галдан-Бошогту-хаанның манчы-кыдат эжелекчилерге удурланыышкын төвү болур бодунуң паараңын Хомду хемниң унунга тургузуп, Хомду хоорайның үндезин таваан салган болду. Моол дылда «Санныг-Герел» дээр төөгү бижимелинде Галдан-Бошоктунуң ону тургусканыныӊ дугайында барымдааларлыг медээлер бар.
Шивээниң (паараңныӊ) баштайгы таваа турган чери Хомду хемниң унунга, (бо тайылбыр берип турарывыс шивээниң) соңгу чүгүнде 40 хире километр ыракта Кызыл-Хараган деп черге турган. Бо чер-чурттуң өөлеттери ол черни Херим деп адаар. Херим дээрге (Крепость) Шивээ дээн уткалыг. База бо-ла хевирлиг дойдан кылып каан херимниг турган.
1762 чылда ол шивээни Хомду хемниң унундан Буянды хемниң кыдыынче бээр көжүрүп эккелген. Чүге бээр көжүрүп келгенил дээрге, ол шивээниң адаандан суг үнгеш, херими чымчап, чамдыйып эгелээн деп бижимел үндезин бар.
Социализм үезинде Хомду хоорайның тургусканын 1762 чылдан эгелеп байырлап турган. 2012 чылда эртем конференциязынга ону эде көрүп, баштайгы Галдан-Бошоктунуң тургускан чылындан 1685 чылдан эгелеп демдеглээрин чөптүг деп саналдааннар. Аймактың Төлээлекчилер Хуралынга ону деткип, шиитпирни үндүргеннер. Ынчангаш 2015 чылда баштайгы удаа шын юбилейлиг байырын демдеглээн.
Бистер мооң мурнунда Хомду шивээзи дээрге-ле Хомду хоорай ол-дур, Хомду дайыны дээрге ол хоорайны хостап турган деп билип турган бис. Ол ындыг эвес болду. Ооң дугайында 1912 чылдың 8 айда тулчуушкун болуп турган Хомду Шивээзиниң девискээринге (чугаа очулгазы А.А. Самданныы), ооң соонда аймак музейинге макет чанынга (саазында бижилге очулгазы Л.К. Хертектии) моол эртемден Мөнхбаяр башкы мындыг тайылбырларны берди:
Хомду хоорай Сангийн хот база Маймаачин хот деп ийи кезектен тургустунган.
1. Сангийн хот (Саң кодазы – Казначейство), 1912 чылда тулчуушкун бооп турган бо черни Хомду шивээзи дээр. XIX векте Сангийн хот чазак чагырга чериниң шинчизи кирип, аңаа манчы амбын, орду улузу, дүжүметтер, шериг турар апарган. Бо хоорай чөөн чүк чурттарының херим быжыглалдыг хоорайының ниити чурумун ёзугаар, 4 булуңнуг дөрбелчин малгаш херим-биле хүрээленген. Ооң бедии 3 метр ажыг, дооразы 1,5 метр, дөрт ханазының узуну 330-330 метр, ниитизи-биле 12 км. дөрбелчин метр шөлдүг черни эжелеп турар. Чөөн (Билигийн угтсан – Билигни уткаан), барыын (Баярыг бадруулсан – ϴөрүшкү өөскүткен), мурнуу талаларында (эң-не кол Буян чуулсан – Буян чыылган) деп 3 хаалгалыг.
Чурукта: Аймак музейинде Шивээниң (Сангийн хот) македи
Аймак музейинде Шивээниң македин кɵɵрүвүске «Шивээниң иштинге, мурнуу талазынга амбынның албан хаар бажыңы болгаш саң-хөө чери, шериглер казармалары база элээн каш албан хаар бажыңнар турган. А чөөн талазында кыдат бүүзелер (улуг садыглар), кыдат сарыг шажын хүрээзи база мусульман хүрээ (мечеть) турар» – деп, 1878 чылда аңаа чораан орус географ М.В Певцовтуң бижип турары ол ояар болду.
1) Мурнуу хаалга, 2) Барыын хаалга, 3) , Чɵɵн хаалга, 4) Кезер сүмези (хүрээзи), 5) Мусульман сүме, 6) Сагаан-ɵгбенниӊ сүмези, 7) Кара-бажыӊ (дɵрт улуг корпустуг), 8) Хебей-амбынныӊ чурттап турар чери, 9) Хебей-амбынныӊ албан хаар чери, 10) Шериг саӊы, 11) Моолдарныӊ херээн эргелеп шиидер яамы, 12) Шеригниӊ аъш-чемин шыгжаар чер, 13) Садыг дүжүмединиӊ чери, 14) Аалчылар бажыӊы, 15) Таӊныыл чери, 16) Аът баглаажы (аргамчы шɵйген), 17) Шериг эргелээн дүжүметтиӊ турар чери, 18) Кыдат шеригниӊ паараӊы (казармалары), 19) Садыг округу, 20) Моол шеригниӊ турар чери, 21) Садыг бүүзелери (алды бажыӊ), 22) , 23) , 24) , 25) шивээниӊ дɵрт азыында таӊныыл суургалары, 26) Кудук, 27) Сесерлик, 28) Аът тергези, 29) Суглуг оӊгар, канал (ханызы 5 м., калбаа 10 м.) , 30) Үш кɵвүрүг (үш хаалга мурнунда).
2. Маймаачин азы Садыг-саарылга кодазы XVIII-ки чүс чылдың ийиги чартыында манчы Хевей-амбынның олурары Саң-Хөө кодазының оң талазынга тыптып келген. Улуг-чээли, Чиңге-чээли болгаш бирээзиниң ады чок 3 кудумчулуг турган. Улуг-чээли дээр кудумчуга хөреңгизи хөй улуг садыгжылар, улуг бүүзелер (факторийлер кырында садыглар дээн); Чиңге-чээли дээр кудумчуга ортумак чергелиг садыгжылар ажылдап, чурттап чорааннар. XIX чүс чылдың төнчүзүнде 9 улуг кыдат бүүзе турган. Ниитизи-биле маңаа 53 садыглар (бүүзелер), дарганнаар база бызаңнаар черлер; барааннарны үүрмектей садар хөй-ле лаңгыылар; чигир, нарын-поова (кондитер кылыглары) черлери; мусульман кудук дээш, 1868 чылдан бээр Асанов, Корольков, Кузнецов, Мокин деп орус садыгжыларның тус-тузунда бүүзелери, 1911 чылдың 5 айда ажыттынган Россия империязының Консул чери ажылдап турган.
Чурукта: Аймак музейинде Садыг-саарылга кодазыныӊ (Маймаачин-хот) македи
Хомду дайынының болу берген чылдагааны чүл?
Кыдатка, Моолга, Таңды-Уранхайга
төөгүлүг байдалдар кандыг турганыл?
Манчы-Кыдат, Хаанныг Россияның, Моолдуӊ болгаш Тываның төөгүзү-биле холбашкан, интернет четкизин таварыштыр, база ном-дептерлер номчуп, ол ышкаш бистиң институдувустуң архив материалдарын ажыдып көрүп тургаш билип алганым чүүлдерден хевирлеттинген бодалдарымны силер-биле үлежикседим, хүндүлүг номчукчу!
Каксы-даа бол чамдык төөгүлүг чижек-барымдааларны маңаа киириштирер бодадым.
Совет тоталитарлыг системаның, коммунистиг идеологияның тергииделиниң үезинде чүгле аңгылар демиселинге үндезилээн үзел-көрүш-биле Манчы-Кыдат, Хаанныг Россияның, ол ышкаш Моолдуӊ болгаш Тываныӊ кызыгаарлыг «чаа төөгүзүн» сайгарып көөр турган болгай бис. Дээди болгаш ортумак өөредилге черлеринге, ол ышкаш школаларга, ясли-саттарга-даа ынчаар өөредип, кижизидип турган.
Ынчангаш амдыгаа дээр хөй-ле улус-чоннуң угаан-бодалында «Манчы-Кыдат, Хаанныг Россияның дарлакчы аңгызы: дворяннар, ваңнар-гүннер, чиижең садыгжылар, Эрги Моол, Эрги Тываның каш санныг феодал ноян-дүжүметтери, хуурмак ламалары чонну мөлчүп, дарлап, чырык хүн көргүспейн чораан» деп ниити, эреңгей, кызыы, кызыгаарлыг билиишкиннер таңмаланып артып калган.
Амгы үе кайгамчык сайзырап, соталыг (уялыг) система-биле харылзаа болгаш интернет дамчыштыр эртем-суюлдуң дыка хөй чаа-чаа медээлерин ажыдып номчуп, көрүп, таныжып ап турар апарган бис.
Кыдат элээн каш муң чылдарның дургузунда катап-катап эргилип кээп турар политиктиг демнежилгениң болгаш буурашкынныӊ үе-чадаларын эртип келген. Бир чамдык таварылгаларда Кыдаттың девискээри кезек-кезээ-биле азы бүрүнү-биле даштыкы күрүнелерниң кезии (Юань – моол, Цин – маньчжур империяларының) болуп турган. Кыдаттың девискээри доктаамал даштыкы халдаашкыннарга ойтур шаптырып турган, ындыг-даа болза эжелекчилерниң хөй кезии эрте-даа бол, орай-даа бол кыдатчый бээр болгаш кыдат этнос болуп холужуп, а оларның чер-чурту колдуунда-ла Кыдаттың девискээринче каттыжып кире бээр…
Манчьжурлар: 1636 чылда Кыдат биле Тɵвүттү, Иштики Моолду (амгы үеде Кыдаттың автономнуг району), 1691 чылда Даштыкы Моолду (амгы Моол күрүне), 1755 чылда Ойрат-Моолду (амгы үеде Кыдаттың Синьцзян-Уйгур автономнуг округунче болгаш кезии Казахстанче кирип турар), 1756 чылда Таңды Уранхайны (амгы Россия Федерациязының составында Тыва Республика) эжелеп алган…
XVIII-ки чүс чылдарның бирги чартыында Цин чазак чуртка ажыктыг удуртулганы, дээштиг башкарылганы тургузуп алган. Ооң үре-түңнелдиг ажыл-чорудулгазының бир түӊнели – чурттакчы чоннуң өзүлдези болган. Манчы хаан хүрээлеңи бот аңгылаттынар политиканы чорудуп турган, ол чоруу соонда барып, Цин империязының иштинге бактаап турган Кыдат барыын чүк күрүнелериниң күш дөгээшкинери-биле ажыттынган.
Ооң бир чижээ, 1840-1842 чылдарда Цин империязынга удур Великобритания дайын үндүрген. Ол дайынга англи шериглерниң сорулгазы Кыдаттың девискээринге Великобританияның садыг-саарылга талазы-биле сонуургалдарын камгалаары болгаш садыг-саймааны улгаттырары, бир-ле дугаарында чажыды-биле кара таапкыны (опиум) сайгарып-шуудары (ынчангаш ону кара таапкы – опиум дайыны дээр) болур. Аңаа удур циннер далай оруу-биле садыглажылганы хоруп каан турган… 1835 чылда Кыдатче киир сөөртүп турар (импорт) барааннарның ¾ хуузу британ сайгарлыкчыларның опиуму болу берген. Ол даштыкы опиумну 2 миллион ажыг кижи тырта берген. 1938 чылда кыдат чоннуң калбак кезээ ол кара таапкыга сундуга берген. Ол үениң санаашкыннары-биле алырга, найысылалдың 10-20 % база көдээниң 20-30 % дүжүметтери, чамдык албан черлериниң 50-60 % албан-хаакчыттары наркоманнар болу берген. Кыдат армияның шериглери болгаш офицерлери чүмү-биле ол кара таапкыны тырта берген. Кыдат чон барык бүрүнү-биле мөзү-шынар талазы-биле сандараашкынга таварышкан.
Ол дайынның түңнели: Великобританияның тиилелгези-биле дооступ, Цин империязы 15 000 000 лаң мөңгүн (21 000 000 доллар) түңнүг контрибуцияны (тиилээн күрүнеге дайын шүүделин тиилеттирген күрүне эгидер акша түңү) төлээр, Гонконг ортулуун британнарга дамчыдар база англи садыг-саарылга чорудары-биле кыдат порттарны ажыдар деп, 1842 чылдың август 29-та Нанкин керээзи-биле быжыглаттынган.
Кыдатка болган ийиги опиум дайынының (1856-1860) түңнелинде 1860 чылда ат салдынган Пекин керээзинге Великобританияга болгаш Францияга 8 000 000 лаң контрибуцияны төлээринге, Тяньцзиньге даштыкы чурттарның садыг-саарылгазын ажыдарынга, Великобританияның болгаш Францияның колонияларынга кыдаттарны ажылдаар күш (кулдар) кылдыр ажыглаарынга Цин чазак чөпшээрешкен…
Барыын чүк күрүнелери-биле удурланыышкынга Цин эрге-чагырганың аштырыышкыны – дорамчылалдыг «Түңнел протоколга» ат салыышкыны-биле доозулгаш, Кыдат чартык-колония байдалынче шилчип, «баштакчы-күрүне» турган шынарын оскунган. Ындыг кыпсынчыг дорамчылалдыг байдалдың тургустунуп келгенинге кыдат ниитилел эрге-чагырганың бажынга турган манчыларны буруудадып турган.
ХХ-ги чүс чылдың эгезинде Манчы-Кыдаттың эрге-чагыргазының адаанга турган Калга, Соңгу-Моол Кыдатка тайпиннер тура-халыышкынының тайлымы-биле өөскээн экономиктиг сандараашкынга турган. Тайпиннер тура-халыышкыны (1850-1864) дээрге маньчжур Цин династиязынга болгаш даштыкы колонизаторларга удур Кыдатка болуп турган тараачыннар дайынын ынча дээр. Ук тура-халыышкын Цин империязының өске кезектеринге манчы эрге-чагыргага удур ээлчештир тус-тус черлерниң тура-халыышкыннарын кывыскан. Тайпиннер улуг-улуг хоорайларны (Нанкин база Уханьны), тайпиннерни деткип турганнар Шанхайны эжелеп алганнар, Пекинче база чурттуң өске-даа булуңнарынче дайынчы походтарны кылып турган.
Тура-халыышкынга алыскан Мурнуу Кыдаттың үндүрүг чыылдазы оскундурган болгаш ону томаартып базарынга үндүрген империяның улуг акша-хөреңги чарыгдалдары моолдардан үндүрүг хавырарда, ооң мурнунда мал бажы-биле санажыр кылдыр доктаадып турган болза, ол үеден эгелээш мөңгүн (лаң)-биле санажыр кылдыр Пекинниң чагыргазын албадапкан. Моолдарныӊ мөңгүннү тып алыр аргазы – кыдат хөөчүлерден (улуг хуулуг чээли бээр кижилер) чээли алыры турган. Хөөчүлер чээли болгаш ооң дыка улуг хууларын бода мал-биле санажып ап, ону чиижең садыгжыларга улаштыр садып Кыдатче киирип турган. Ооң түңнелинде мал-биле амыдырап чораан Моолдуң көшкүн чонунуң малының бажы 10 катап кызырылган. Шак ынчалдыр, Моолдуң эң бай кижилериниң бирээзи Богда-Кегээнниң 1860 чылда малы 1 000 000 баш турганындан 1909 чылда 12 000-га чедир кызырылган. Бүгү Моолга ниити бода малдың саны 15 000 000-дан 1 500 000-га чедип келген.
ϴргээ (амгы Улан-Батор) хоорайга чурттуң, аймактарны удуртуп баштаар дүжүметтери, албан-хаакчылары колдуунда кыдаттар болуп, тараа-быдаа, ногаа, чимис тарыыры-биле сугаттыг шөлдерни кыдаттар хуужудуп ап, моолдарны ынаар чагдатпастай берген…
Кыдатка 1911 чылдың октябрь 10-да манчыларга удур шериглерниң Учань тура-халыышкынының тиилелгези Синьхай революциязының эгезин салган. 1644 чылдан бээр тергиидеп келген манчы хаанныг күрүне эрге-чагыргазы 1911 чылдың ноябрь айның төнчүзүнде Кыдаттың мурнуу, төп болгаш соңгу 15 можуларынга дүжүр октаткан.
Даштыкы моолдуң аймактары ону ажыглааш, Кыдаттан аңгыланып эгелээн. 1911 чылдың декабрьның 1-де бот догуннаан Моол күрүнениң баштыңы болуп Богда-хаан (VIII-ки Богда-Кегээн) чаа төрени баштап олурупкан. 1911 чылдың декабрь 5-те манчы-кыдат чагырыкчы Сань Довень (интернетте Сандо) орустуң камгалал шериинге үдеттирип алгаш, Маньчжурия таварты Мукден хоорайже чорупкан. ϴргээ хоорайга турган дыка хөй кыдат лаңгыылар үптеттинген болгаш өртеттинген; кыдаттар оларны моолдарның күчүлеп чок кылып кааптарындан корткаш, найысылалдан дезипкен. Кыдат чагырга черлериниң албан-хаакчылары Моолдан чоруп эгелээн. 1911 чылдың декабрь 16-да Улаастайның чанчын сайыды моолдарга чепсээн дужаагаш, эрге-чагыргазындан дүшкен. Моолдарныӊ ону чурттан үнерин негеп турганы дүшкүүрлүг байдалда, 1912 чылдың январьда бодунуң камгалакчылары-биле орустуң казак шериглеринге үдеткеш чуртунче чорупкан. Ынчаарга ол үениң административтиг хуваалдазы-биле Барыын Моолдуң 13 аймактарын чагырып чораан Хомдунуң манчы амбыны, Синьцзяньдан немелде шериг күжү кээринге идегээш, дүжүп бербейн, Хомду шивээзинге камгалангаш олурупкан.
Мөнхбаяр башкының тайылбырлап турары-биле, Хомду дайыны эгелээриниң мурнунда ϴргээден Богда-Хаан Дхуптен-Джанзан-Дамба-худукту Төмүрчин деп гүн чергелиг кижини дамчыштыр Хомду шивээзин хостап, дүжүп бээри-биле манчы Хевей-амбынга чагаа чоруткан турган. Хомдунуң чанчыны Төмүрчинниң бажын одура шаап шаажылап каан болуп турар.
Хомду хоорайны хостаары-биле Максаржап биле Дамдын-Сүренни томуйлаан турган. Олар болза 24 камгалакчыларлыг ϴргээден үнгеш, 1912 чылдың 6 айның 12-де Хомдуга келген турганнар. Ооң соонда ол улус Барыын Моолдуң чоок кавы аймактарындан шериг кыйгырткан. Боттары чүгле 24 шериглиг келген болза, 8 айга чедир 5000 чедир шериг чыып четтигипкеннер. Моол эртемден Нямдоржу бодунуң шинчилел ажылында Хомдуга дайын дугайында таблица, сан-түңнерни киирип, чуруп тургаш, тодаргай тайылбырны кылган. Ында дөрбеттерниң Далай-Хаан кожуундан 400 болгаш Үнэн-Соруктугдан – 300, ниитизи-биле 700 шериг; Таңды-Урянхайдан 300 шериг киришкен деп көрүп турар…
Хомду дайынынга тываларның киржилгези
Хомду дайынының дугайында ону тоң чугула төөгүвүс-түр деп медереп билип, дыка хөй дайын киржикчилери-биле ужуражып, төөгү барымдааларын бижип арттырып каан хүндүлүг эртемденивис, академик Ю.Л. Аранчынның «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп номунда Р.М. Кабонуң 1934 чылда бижээни ажылындан мындыг бижимелдер бар: «Кыдаттан Моолду аңгылаан болгаш бараан складтарын буза шаап үнген кыдат садыг капиталынга удур моолдарның национал-хосталгалыг шимчээшкинин өөскүткен революция 1912 чылдың эгезинде Тыва девискээринге чедип келген. Маңаа кыдат садыгжыларга удур кедергей күштүг шимчээшкин хенертен өөскээн. Аар-берге кулданыгның болгаш дарлалдың чүс-чүс чылдары мөөңнээн араттарның өш-өжээни бүгү кыдат лаңгыыларны чылча шаварынга чедирген. Бодунуң нояннарының эрге-чагыргазынга база 1911 чылда Улаастайга дүшкен кыдат администрацияга боогдатпас болу берген Тываның чону кыдат садыгжылар база хөөчүлер (ростовщиктер)-биле тура тутчуп үнген…» (ар. 144.).
Кыдат хөөчүлерге, садыгжыларга өреленип турганының дугайында Хомду дайынының киржикчизи Иргит Киваа оглу Тараачының (Кайгал-Тараачы) чугаазын Ю.Л. Аранчын эртемденниң 1956 чылдың 8 айда Белдирлиг-Арыг суурга бижээнинден (ТГТШИ-ниң Эртем архиви. БФ, 113 дугаарлыг көктег, ар. 11.) кезек одуругларны маңаа киирип көрээлиӊер:
«… 19 харлыымда өг-оран тип, тускайланган кижи мен. 20 харлыымда кыдат садыгжыларның өрезинге кирдим. Аныяк тургаш, эш-өөр-биле көгүжүп арагалаар дээш кыдат садыг арагазынга авыяастадыпкан мен. Ол шагда кыдат бараанның өртек үнези-даа улуг, садыгжыларның хуу тыртып, хөөлеп тургаш өре-ширеге кижини дүжүрери-даа кончуг турган. Бир даңза биле шоодай, азы бир шил арага бир бодага орнажыр турган. Шокар чанчык биле маны соруулдуг даңза чээп алгаш, хуулуг өреге кирген болу берген мен. Ол өрени төлээр арга дилеп оорланыпкаш, Шалыңмай ашак-биле дургуннап чоруп турдум. Соонда база бир дургуннаан эш-биле каттыжып алгаш, чоруп тура, туттурган бис. Үжелдиривисти эриидеп-эриидеп, 81-81 лаңга торгапкан. 81 лаң дээрге кижи өртээ ол боор чүве деп, ол шагда ынча дижип турар чораан. Ынча чедер хөреңгилиг эвес, мал-маган, эт-септи хавырткаш, ону төлээр арга чок болу бээримде, мени демирлээш олуртуп каан.
Ынчан чызаанга кочагалап турган ядыы арат Салаанчык деп кижи чүвениң аянын бодап көргеш: «Дургуннай-ла берзиңзе дээре боор» – деп сүмелеп тур. Оон меңээ эгээ тып эккеп берди. Бутта демирни үзе эгеп каапкаш, дургуннап үнүпкен мен. Оон Салчак, Ары-Оюн, Улуг-Хем кайын бээр туттура чаза-чаза дургуннап чорааш, бир чыл эрткенде Дөрбет чуртту киргеш, аңаа база чыл эрттирип алгаш, чанып келген мен. Ол келгеш дыңнаарымга, Өвүр-Оюннуң Болдурга биле Чооду Сыпыынайны кыдат өрези дээш холдарын доңуруп каапкан болду. Ынчаарда Арыга, Өвүрге чоруп турар Кайгал Сундукай деп кижи бар турган. Ол болза ядыы арат кижи чүве. Ол Чагдымааның адазы, мээң честем боор кижи. Дургуннап чорааш чанып кээримге, өрегелиг өөм-даа, өртеп мунар аъдым-даа чок, ядыы-мөчүр байдалга дүшкен болдум. Амыдырал дилеп чоруткаш, кадайым-биле кады Алдыы-Тес уну Кызыл-Чыраага чурттай берген мен деп олурар чораан»…
Араттар Тывадан манчы дарлалдан хосталыры-биле кыдат садыгжыларның эт-бараанын хунаап, үндүр сывырып эгелээннер. 1911 чылдың 12 айның ийиги чартыында Эрзинге база Теске «Бо Яньбоу» деп бүүзени салбырлары-биле катай хаара бузуп каапканнар. Мооң соон дарый хосталга дээш демисел амгы Таңды, Каа-Хем, Бии-Хем, Өвүр кожуунарның девискээринче хөрлээлеп нептерей берген.
1912 чылдың эгезинде Бээзи кожууннуң Бора-Шайга база Дус-Дагга «Бэ Чжен Бату», «Ян Гань», «Тама Цзу» деп бүүзелерниң лаңгыыларын тура халышкан араттар үрегдээш, үптеп каапкан.
Манчы-кыдат дарлалга удур демисешкен араттар дайынчы бөлүктерге (дружиналарга) каттыжып алыр турган. Ындыг бɵлүктер доктаамал эвес, соругдаан чоруун күүсеткен соонда, аалдарынче тарап чангылай бээр.
Тыва араттарның Хомду шивээзин хостаарынга киришкениниң дугайында Юрий Лудужапович 1971 чылда Хомду дайынының киржикчизи Баян-Тала чурттуг 83 харлыг Куулар Лопсаң (Дөңгүр-оол)-дан мындыг медээни алган: «1912 чылдың эгезинде Өвүр чурттуг кезек араттар Моолдуң Улаан-Кумда кыдат бүүзелерни бузуп үлешкен-даа болду. Ынчап чоруй, Бээзи кожууннуң моол даргазы Сандаг деп кижи бижик эккеп, Хомду шивээзинге быжыгланып алган кыдат шеригни басчыр күш бээр дугайында дилег кылды. Бистиң Бээзи кожуунуң 17 сумузундан 200 хире адар-боолаар, аваангыр-кашпагай экерлерни чыып, аът-ынаа, боо-чепсээн дөгериндирип, хөлзеп-ле турду.
Чурукта: Хомду дайыныныӊ киржикчизи
Куулар Лопсаң (Дөңгүр-оол) Ажаакпай оглу (1892-1983). ТГТШИ-ниӊ Эртем архиви. Фото/ф. № 1280 (б).
Аъттаныр деп турувуста, Лопсаң-чейзең шериг чыггаш, дүрген аъткарар дугайында Буян-Бадыргыдан шириин негеп чугаалаан. Бээзи кожуун шерии 1912 чылдың майның ортан үезинде Хөндергейлеп чоктааш, Бора-Шайлааш, Моолдуг-Хем таварааш, Дөрбет чуртунче кире берген. Башкы (амбын ноян) кожууннуң «сүзүк шерии» (эки турачы) 400 хире кижи Каргыраа сынының арт кырынга соовустан келди. Орта шеригни кезек-кезектерге хуваап, үениң байдалын допчулап тайылбырлааш, шеригниң сагылга-чурумун айыткан чүве. Оон ыңай шеригниң мурнунга доскуул, хайгыылчыларны үндүрүп турар апарган. Каргырааны (Хар-Хираа сыны) одурткаш, Дүжерликтеп баткаш, мингаттар чурту Амыр-Шивилээш Хомду хемге чеде бердивис. Ук хем доора аккан калбак, терең, аъттыг кежери берге болду. Бисти мурнап келген дөрбет шериг хемниң ол чарыында тур.
Эртенинде моол араттар бисти кожактыг оңгачалар-биле хемеледип кежире бердилер. Дөрбет шериг-биле каттыжып алгаш, ол-ла хүн Буянды хемниң аксынга четкеш, бичии кызыл шанчыгны ажа бээривиске, Хомду хоорайның барааны көстүп келди. Ынчап чоруп орувуста шивээде кыдат шериг дааштап, ада-ла берди. Оон чайлай шапкаш, Буянды хем кыдыында кызыл тейжигешке ажытталып дүжүртүндүвүс. Дөрбет шерии арай ындынга дүштү.
Моол шеригниң тергиилекчилери Дүжээ-Хүн (түшээ-гүн) Максыржап, Дамдин-Сурен, Дамбин-Чанзан деп кижилер болду. Моол шериг чагыргазы тыва шериглерге боо-чепсекти четчележип берген. Шеригниң дайынчы чуруму шыңгыыраан. Дүне-хүндүс чокка аът-малды, аъш-чемни, боо-моңгуну кадарар, белен тургузар кижилерни ээлчештир үндүрүп, соодалчыларны, таңныыл халакчыларын, медээчилерни үзүктел чок томуйлап турган.
Шивээниң кавызын хайгаараар, чамдык дүнелерде ынаар шургааш кээр 20 шаа аваангыр эрлерни тускай тургускан. Оларның аразында ондарларның Допуш оглу кайгал Сундуй-оол онза шылгарап үнген. Ол кончуг кажар, угаанныг, тыппасты тывар, сагынмасты сактыр, дыка берге кижи. Ооң-биле тыва шеригниң эреңгейи Лопсаң эпти-ле сүмележи берген тургулаар.
Бир-ле катап даң аткалакта хат-бораң, караңгыны ажыглааш, 200 хире кыдат шериг чепсек чүдүрген тевелери-биле тыва шериг кезээниң камгалалын чаза таварааш, Хомдуже углапты. Лопсаң-чейзеңниң дужаалы-биле Башкы кожууннуң Борбак-оол, Калга-оол баштаан 100 ажыг шерии кыдат шеригниң бажын доза шакпылажы бергеш, аткылажып турда, өөрүнге болушкан кыдат шериг Хомдудан (артындан) халдаан. Байдал дыка бергедээн турда, Шара-Сүмеден келген чахар шериг, моол маадырлар Кенден, Доктугу оларга баштаткан экерлер таварып киргеш, кыдат шеригни ниити күш-биле чылча бериптивис. Шивээден үнген кыдат шериг шыдашпайн дедир кире берди. Дайын шөлүнде хамык өлүрткен кыдат шериглер, оларның боо-моңгузу, аът-хөлү, тевелери чыткылаар чораан. Ол тулчуушкунга 9 тыва өлген болгаш 20 шаа кижи балыглаттырган болду.
Баштайгы тиилелге соонда тыва шериглер дөгерези кыдат ланчыыларлыг апардывыс. Бир-ле эртен «Амдыызында аткылажыышкынны соксадыр, дүжүп бээр дугайында бижиктиг бөлүк кижилерни Хомдуда Хевей-Амбынче чорудар чүве» деп айтыышкын келди. Кыдат шериглер бистиң ол төлээлеривисти хенертен боолааш, шивээге чагдатпайн барган. Чугаалажыышкын бүтпээн.
Ол-ла ынчап турувуста база бир эртен Буян-Бадыргы чоруткан Даа кожуун шерии деп 50 шаа кижи келди. Оларны Узун-Буттуг деп кижи баштап келген. «Бистиң Бээзи кожууннуң 17 сумузу 200 шериг, Башкы кожуун оон-даа хөй шеригни чыып чорудуп турда, Даа кожуун, ооң нояны Буян-Бадыргы чүгле ат чодуп, он сумудан 50 борбак шериг чорудуп чыдар, бо-даа анаа эвес херек-тир …» деп, Лопсаң-чейзеӊ шугулдап чугаалаан чүве.
Хомду кавызынга мөөңнээн тыва, моол шеригни даңзылап көөрге 6 муң хире кижи болган дээр. Тыва шериг 700 хире дижир чораан. Ынчалзажок оон-даа хөй кылдыр адаар кижилер база турду.
Ынчангаш 1912 чылдың 8 айның 6-да, даң бажында Чагаанза-кегээнниң шавыларының боозунуң даажы хөме таварыышкынны эгелээрин медээледи. Янзы-бүрү боолар дизирткейнип үнерге, боо даажы чыжыраар, кулак уюк апаарды. Кыдат шеригде үгер-боолар, дүрген аттынар боолар бар, олар бүлгүртүп-ле тур…
Баштайгы дугуржулгада шивээже моолдар мурнап кирер болган. Моолдар ынчалза-даа изиглежи берген өйде тываларны мурнады киирип көрүңер деп ээрежи берген. Баштай хөме таварыыр дээн моол шериглер буруй бээрде, чүвениң ужу-бажы билдинмес, байдал ондактыг апарды. Ам канчаар бис, чуду-каразынга кирип шивээ чанынче үңгеп кагдывыс. Эреңгей Лопсаңның дужаалы-биле 20 шаа тыва кыдат хеп кеткеш, кыдат чепсек туткаш, шивээниң хаалгазын барып ажыттылар. Кыдаттар оларны боттарының хаалга кадарчылары деп бодааннар. Ынчаарга бистиң эштеривис хенертен боолай бээрге, кыдаттар херим иштинче дезипти. Бис-даа: «Чалаа! Чалаа, лай чалаа!» деп алгырышпышаан, хөме таварып кириптивис.
Бистиң соовустан чахар шериглер, оларны эдерип өске моол шериг сөктүп кирген чүве. Тулчуушкун чээли кодазынга* чедип чорда, Хевей-Амбын дүжүп берди. Кыдат шериг боо-моңгузун биске дужаап берип эгелээн. Хомдуну хөме таварыыр душта 200 ажыг кыдат өлүрткен дижир чораан. 600 хире туттурган. Кыдаттарны Көжээ-Ыяш таварты орус чурту-биле Кыдатче чандырган деп дыңнаан мен. 300 хире кыдатты Улуг-Хүрээ биле Хомду аразынга бараан дажыглаар, аап-саап өске-даа ажылга арттырган дээр чораан.
Хомдуну хостаар дээш дайынга ниитизи-биле 19 тыва кижи хораан, 20 ажыг кижи балыглаттырган. Хомдуну хөме таварыырынга соруктуг, шиитпирлиг болганы дээш тыва шеригге онзалап байыр чедирбишаан, Богда-кегээн тускай тук тывыскан болгаш шериг тергиилекчизи Куулар Балдаӊ оглу Лопсаң чейзеӊге «Сорукту Тергиин-тайжы» деп хүндүлүг ат берип, тос карактыг одагалыг, херелдиг кызыл диңзе (чиңзе) кадаан…».
Хомду дайыныныӊ дугайында бо тɵɵгү элээн делгереӊгейи-биле 1971 чылда «Шын» солунга, 2016 чылда ТГТШИ-ниӊ эртем ажылдакчыларыныӊ чыып тургусканы Орус Кууларныӊ «Сарыылдыг ɵгбениӊ алдын үүжези» деп номга парлаттынган. Ында Лопсаӊ Сорукту-Маадырныӊ дугайында элээн делгем медээлер бар.
Чурукта: О. Кууларныӊ «Сарыылдыг ɵгбениӊ алдын үүжези» деп номунуӊ дашты
Ол чүүлге үндезилээн «ХХ чүс чылда Тываныӊ алдарлыг кижилери» деп Тыва Республиканыӊ Күрүне номунда Куулар Лопсаӊ Сорукту-Маадыр дугайында медээни киирген. 1930 чылда Москва-Ленинградка чырыкче үнген В. Мачавариани биле С. Третьяковтуӊ «Таӊды-Тываже» («В Танну-Туву») деп орус дылда номунда «1922 чылдыӊ февраль 28-те … Таӊды-Тываныӊ Улусчу Чазаа Лопсаӊ-Осур (Сайыттар чɵвүлелиниӊ даргазы болгаш Даштыкы херектер яамызыныӊ сайыды), Түмен-Назыты (Иштики херектер яамызыныӊ сайыды), Тарыма-Базыр (Шүүгү яамызыныӊ сайыды) болгаш Лопсаӊ-Сорукту (Шериг яамызыныӊ сайыды) олардан тургустунган» деп медээ бар.
Ол ышкаш 2012 чылда Кызылга орус дылга парлаттынган Чооду Кара-Күскениӊ «Тывалар Моолга чүү дээш дайылдажып чорааныл?» («За что сражались тувинцы в Монголии?») деп номунда Хомду дайыныныӊ киржикчилери Куулар Лопсаӊ-Маадыр, Тактаӊ-Маадыр, Шондаан-Маадыр, Ужар-Маадыр, Оюн Калзанмай, Бора-Дуга, Түлүш Тɵмүртеӊ, Чооду Амырдаа, Шалык Кижиир-оол дугайында барымдаалыг чүүлдерни чырыткан.
Алыс черле Тыва дугайында тɵɵгү литературазында (В.М. Иезуитовтуӊ «От Тувы феодальной», 1956; В.Ч. Очурнуӊ «Тываныӊ национал хосталгалыг революциязы»,1961; Ю.Л. Аранчын, В.И. Дуловтуӊ «Улуг орус-биле кажан кезээде кады бис», 1964) национал-хосталгалыг шимчээшкин; Тывалар моол араттар-биле Моолда кыдат шериглерни үндүр сывырарынга эӊ-не идепкейлиг киришкен; Улаан-Кумда кыдат шериг бɵлүүн чылча шапкаш, … Хомду хоорайны хостаарынга тыва эки турачы шериглер шиитпирлиг рольду ойнаан» дээн ышкаш каш-ла ниити сɵс-домактан ɵске, Хомду дайыныныӊ база ооӊ киржикчилериниӊ дугайында огулуг чүве бижиттинмээн.
Чогум, 1943 чылда Оюн Оюнович Полаттыӊ, 1946 чылда Ооржак Буян-оолович Самбуунуӊ, 1956 чылда Степан Агбаанович Сарыг-оолдуӊ, Юрий Лудужапович Аранчынныӊ болгаш ооӊ соонда чылдарда Иргит Шагдыржаптыӊ, Оюн Мандарааныӊ болгаш оон-даа ɵскелерниӊ бижээн сактыышкыннары ТГТШИ-ниӊ эртем архивинде кадагалаттынган. Ол бижимелдерни 2017 чылдыӊ сентябрьда болуп эртер Хомду шивээзин хостаанының 105 чыл оюнга тураскааткан Тɵгерик столдуӊ материалдары-биле катай бо чылды тɵнчүледир чырыкче үндүрер сорулгалыг бис.
1956 чылдан эгелеп Хомду дайыныныӊ база ооӊ киржикчилерин тодарадып чыып бижип чораан материалдарга үндезилээш, тываларныӊ чарлык шерии биле сүзүк шериниӊ ниити даӊзызын Ю.Л. Аранчын 1990 чылдарныӊ бирги чартыында Улуг-Хем сеткүүлүнге (1991, №4; 1992, №1; 1994, №1) «Шиитпирлиг базым» деп тɵɵгүлүг очеригинге (2011 чылда «Тыва улустуӊ маадырлыг оруу» деп номунче кирген) парладып эгелээн. Юрий Лудужапович Тес-Хем, Таӊды, ϴвүр, Чɵɵн-Хемчик, Улуг-Хемниӊ араттарыныӊ сактыышкыннарын шүүштүрүп кɵргеш, шеригге хавырткан тываларныӊ саны 559 кижи, сүзүк шериинге чораан экерлерниӊ саны 116 кижи, ниитизи-биле 675 араттар киришкен-дир деп тодараткан.
ϴгбелерниӊ тɵɵгүзү –
салгалдарыныӊ идепкейинден хамааржыр
Амбын-ноянныӊ шерииниӊ кол даргалары мээреӊ Санаа биле чалаӊ Дандыгайныӊ 1912 чылдыӊ 7 айныӊ 5-те бижээн бижиинде шеригни Моолдан келген тускай чарлык ёзугаар чыгган болуп турар. Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ шерииниӊ Самагалдайдан үнгениниӊ болгаш Хомдуга четкениниӊ дугайында 1912 чылдыӊ 8 ай 2-де бижикте мынчаар демдеглээн: «… амбын Комбу-Доржунуӊ хамааты кожуунунуӊ дүжүмет, шериглери бо чылдыӊ 6 айныӊ үш чада аъттангаш, мүн айныӊ 18-тиӊ хүнүнде келген, дүжүмет, шеригниӊ саны болза: шериг – 200, ооӊ иштинде дарга – 20, тускайлап даап чагырар чалаӊ Дарма-Базыр (1922 ч. ТАР-ныӊ 1-ги Шүүгү сайыды – В.С.), арыскан чаӊгы Сундуй, Шыырап, Багбуужап суглар бо дүжүметтер-биле 204 шеригни доозазын эреӊгейлеп чагырар мээреӊ Санаа, чалаӊ Дандыгай суглар, ынчаарга 4 хɵдел, мооӊ кадына эки тура-биле келген шериг, каттышкаш –250 кижи…» (ТГТШИ-ниӊ Эртем архиви. БФ, Х. 65, ар.8).
Бээзи кожууннуӊ моол даргазы Дамдинсүренниӊ хавырткан шериглериниӊ ниити саны 200 кижи… Оларныӊ аттарын айыткан ниити даӊзы чок. Чүгле чамдыктарыныӊ аттары бар: Хандагайтыдан шериг дооза каттышкаш 60 кижи, Шемиден – 80 кижи, Бора-Шайдан – 20 кижи. Бо шеригниӊ чүгле 36 кижиниӊ аттары тодарттынган.
Сүзүк шерииниң четче эвес даңзызыда кезек кижиниӊ аттары Тараачы, Улаан-Байыр, Хырыннай, Холбаа, Мелбий-оол, Ыйма сугларның сактыышкыннарындан билдинген. Кыргыстардан – 23, түлүштерден – 14, туматтардан – 13, донгактардан –4, долаанардан – 3, оюннардан – 3, кууларлардан – 2, монгуштардан – 1, ховалыглардан – 1, калгалардан – 2, шупту 66 кижи. Аӊаа немештир Куулар Лопсаӊныӊ (Дɵӊгүр-оол) сактыышкынындан: Баян-Таладан кууларлар – 8, сат – 1; ниитизи-биле 111 кижиниӊ аттарын эртемденнер Ю.Л. Аранчын, М.Х. Маӊнай-оол тодараткаш, 1991-1994 чылдарда «Улуг-Хем» сеткүүлүн таварыштыр тыва чонга таныштырган.
Үстүнде демдеглээнивис даӊзыларда кирбейн турар дараазында кижилерниӊ аттары соӊнай тодараттынган:
1) Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы С.А. Сарыг-оолдуӊ 1956 чылда Сат Санаадан бижээни: Черликпей, Токпаарак, Түлүш Кошкар-оол, Ырыл, Дүктүг-Кыстай, Кызыӊмай, Сержикей биле Узун-Кежеге Чамзырыӊ оолдары, Сат Тараӊ-оол, Тумат Чалбаа, Тумат Шокар-Идам, Дүктүг Барзын-оол, Шалык Мɵɵнекей, Сат Санаа;
2) Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажыныӊ чугаалааны-биле «Уйгу чок Улуг-Хем» деп чогаалында Сүлдемниӊ овур-хевирин ол бодунуӊ кырган-ачазы Кыргыс Суваӊдан үлегерлээн;
3) Фиология эртемнериниӊ доктору С.М. Орус-оолдуӊ тургусканы «Далай-Байбыӊ-Хаан» деп маадырлыг тоолдар номунда профессор Ш.Ч. Саттыӊ сактыышкынын-чүүлүнде тоолчу Түлүш Баазаӊай;
4) Чогаалчы Кара-Күске Чоодунуӊ 2012 чылда А.М. Сундуйдан алган медээзи-биле ооӊ адазы фронтучу Б.М. Сундуйнуӊ «Эки турачы аъттыг эскадрон» деп номунда Иймеден: фронтучунуӊ адазы Монгуш Белекпен, спорт болгаш аныяктар яамызыныӊ сайыды чораан Мерген Ооржактыӊ авазыныӊ кырган ачазы Сат Шойдар, Чаа-Хɵлден: Түлүш Айыжы, Ээрбектен: Оюн Падар-оол, Оюн Сайын-оол;
5) К-К. Чоодунуӊ орус дылга үнген «Тывалар Моолга чүү дээш дайылдажып чорааныл?» деп номунда кирип турар Сайгал, Качыктан: совет-партия ажылдакчызы Баян Санааныӊ ачазы Кыргыс Шондаан-Баатыр, ооӊ дайылдажып чораан эштери Болзук, Амбуу, Намчай, Мɵренден: Кыргыс Буурулдай оглу Дандаагай, Самагалдайдан: арзылаӊ мɵге Иван Хураганныӊ кырган-ачазы Бора-Дуга;
6) Сарыг-Донгак Ким-оолдуӊ «Барлык чурттуг эртемден» деп номундан илерээн ооӊ кырган-ачазы Ооржак Буян-оол;
7) Бай-Тайга девискээринден Хомду дайынынга 12 азы 22 киришкен деп ɵгбелер чугаазындан илерээни Кɵп-Сɵɵктен: Тываныӊ алдарлыг даш чонукчузу Владимир Салчактыӊ тɵрээн адазыныӊ ачазы Күжүгет Шокар-Сүүр-оол, авазыныӊ адазы Салчак Сыпый-оол; суму даргалап чораан Сергей Сээ-Сүрүӊнүӊ кырган-ачазы Салчак Мадарай (чоннуӊ адаары Мидирей), Шуйдан: сураглыг күрүне ажылдакчызы, спортчу чораан Владимир Сүге-Маадырныӊ адазыныӊ кырган-ачазы Хертек Наадыӊ-Хɵɵ.
Бо 7 бɵлүкте бүгү кижилерниӊ дугайында медээлерни ТГТШИ-ниӊ эртем ажылдакчылары биле Тываныӊ тɵɵгү болгаш культураныӊ тураскаалдарын камгалаар ниитилелиниӊ кежигүннери 2012 чылдан бээр чыгган. Улус-чонну эвилелдээр талазы-биле хоочун журналист, чогаалчы Кара-Күске Күнзекович эӊ-не идепкейлии-биле киришкен.
Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ ук-тɵɵгүзүн илередири амгы салгалдарныӊ сонуургалындан, бот идепкейинден кончуг хамааржыр. Тываныӊ бүгү кожуун, сумуларында кырган-ачазы азы ɵгбелери Хомду дайынынга киржип чораан кижилер хɵй.
Хомду дайыныныӊ элээн хɵй киржикчилери ноян чергелиг бээзи, гүн эрге-дужаалдар-биле, дүжүмет чергелиг чагырыкчы, мээреӊ, чаӊгы, чалаӊ, хүндү, дарга, хаа эрге-дужаалдар-биле ол үеде шаӊнатканнар 100 ажыг кижи. Оларныӊ аразындан Тыва Арат Республикага болуп турган каржы-дошкун репрессияларныӊ уржуундан феодал-теократ идегеттер дидирткеш, хɵй чылдарда кара-бажыӊнадып, харын-даа бооладып шииттиргеннерниӊ саны кɵвей.
Куулар Балдаӊ оглу Лопсаӊ Сорукту-Маадыр, Кыргыс Карма оглу Шондаан-Маадыр, Хертек Балзаӊ оглу Наадыӊ-Хɵɵ чаӊгы, Түлүш Тɵмүртеӊ, Чооду Амырдаа-хелиӊ – эртемден З.Б. Самданныӊ (Аракчаа) кырган-ачазы болгаш оон-даа ɵскелер хамааты эргезин казыдып, эт-севин, мал-малганын хавыртып, амыдыраар арга чок, аар-берге хɵй-ле албан-үндүт-биле кызагдадып чораан. Оларныӊ ажы-тɵлүн школага ɵɵретпейн, хурал-суглаага киириштирбейн, байыр-наадымнарга хүрештирбейн, аът-хɵлүн чарыштырбайн турган.
Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ салгалдары ɵгбелериниӊ чер-чурттунда кудумчуларны адап, тураскаал самбыраларны тургузуп эгелей берген. 2002 чылда Тес-Хемниӊ Белдир-Арыг суурга Оюн Калзаӊмайныӊ адын чаа кудумчуга тывыскан, чевээнге тураскаалды тургускан. 2011 чылда Эрзин кожууннуӊ Качык суурда чаа кудумчуга Кыргыс Шондаан-Маадырныӊ адын тывыскан, 2012 чылдыӊ майда сумунуӊ чагырга бажыӊыныӊ даштынга тураскаал самбыраны быжыглаан. Ол-ла күзүн Тывада аттыг-чарлыг мɵге алышкылар Иван, Василий Хураганнарныӊ кырган-ачазы Бора-Дуганыӊ тураскаал-самбыразын Самагалдай суурда Василий Хураганныӊ бажыӊыныӊ ханазында чалап азып каан.
Чурукта: Качык суурда Кыргыс Шондаан-Маадырныӊ тураскаал самбыразы
Мээӊ авамныӊ адазы кырган-ачавыс Хертек Балзаӊ оглу Наадыӊ-Хɵɵ 1877 чылда Бээзи кожууннуӊ Хертектер сумузунга, Улуг-Шуйнуӊ Манчүрекке тɵрүттүнген. Хомду дайынынче аъттанырда Шуй хертектериниӊ хүндүзү, дайындан чанып кээр мурнунда чаӊгы чергениӊ чиӊзелиг бɵргүн Маскаржап сайыттыӊ холундан ап кеткен. 1940 чылдыӊ декабрьда ону Кызылга эккеп кара-бажыӊнааш, байысаап турган ɵчүүн Тыва Республиканыӊ Тɵп архивинден номчаан мен. Ооӊ херээнде аъӊгы дайзыннары, феодал идегеттер дидирткеш кады туттургаш, байысаадып турган эштери – латинчиткен тыва бижикти чогааткан Монгуш Шокар-Чүлдүм оглу Лопсаӊ-Чиӊмит кешпи, Хомушку Базыр-Үгер-даа оглу Манчын-мээреӊ оларны боолап шииткениниӊ дугайында бижиктер бар.
Ол үе шак ындыг дүшкүүрлүг, кадыг-дошкун турган. Адып шиитиргеннерниӊ, эргезин казытканнарныӊ, кара-бажыӊнаттырганнарныӊ ажы-тɵлү, оон ыӊай дараазында-даа салгалдары аймак-чону-биле эдержиринден коргуп, аралашпайн чораанындан амдыгаа дээр танышпас, билишпес таварылгалар хɵй. Ажы-тɵлү билишпезинден ɵг-бүле туда бергеннери-даа бар, чамдык улус кудашкылар-даа апарган болгулаар.
Бистиң тɵрел-бɵлүүвүс тɵɵгүвүс уктап, ɵгбевистиӊ адын мɵӊгежидип Хомду дайыныныӊ киржикчизи Хертек Балзаӊ оглу Наадыӊ-Хɵɵ чаӊгыныӊ тɵрүттүнгенинден бээр 140 чыл оюн таварыштыр кырган-ачавыска тураскаал тургузары-биле 8 айныӊ 19-та чыыш эртирер деп дугурушкан бис.
Тываның 1914 чылда Россияга каттыжып киргени, 1921 чылда Таӊды-Тыва Улус Республика бооп бот догуннааны база 1924 чылда Моол Арат Республиканың тургустунганы – 1911-1913 чылдарда моол болгаш тыва улустуӊ национал-хосталгалыг шимчээшкининден эгелээн.
ССРЭ буступ дүшкүже ол Улусчу Республикаларны тургузарынга улуг үлүг-хуузун киириштирген күрүне баштыӊчыларының омак-сɵɵгү, аймак-тɵрели хамаан чок оларның ат-сывын адап болбас турган. Ном-дептерлерге, солун-сеткүүлдерге оларныӊ парлаттынган чуруктарын, аттарын кɵзүлбес кылдыр будук-биле шыйып, оя кезип, ора соп октап турган.
Шак ындыг хоруушкуннуң уржуу улуг дээрзин амгы үеде тɵɵгүнү сонуургап сайгарып чоруур кижилерге сɵɵлгү үеде билдинип эгелээн.
Хомду аймакка ажылдап чорааш эскергенивис Моолдуң Хомду аймаанда каш-ла борбак тускай эртемниглерни санаваска, хоорайын хостап турган моол, тыва маадырлар, шериглер дугайында айтырарывыска моол-даа, тыва-даа, улуг-даа, биче-даа кижилер огулуг чүве чугаалап шыдавас, билбес болду. Ону билир улуг улус ховартаан. Ындыг-даа болза ийи кижиден кыска-даа болза онза медээ алдывыс.
73 харлыг, донгак сɵɵктүг Пини оглу Эртине акыйдан 1912 чылда Хомду шивээзин моол база тыва шериглерниӊ хостап турганыныӊ дугайында улуг улустан тɵɵгүлер дыӊнаан силер бе? деп айтырарывыска мынчаар харыылар болду (медээ берикчизиниң сɵс-домаан ɵскертпейн киирдивис):
Чурукта: Эртине акыйдан тɵɵгү бижидилгези
– Чок. Амдыы мында турган бо аныяктар, бис-даа болза черле ындыг чүвени бир-даа дыӊнаваан. Кадыг турган шагда чүве аайтпайн турган. Бар чүве бастынгаш, бүде барган тур. «Мындыг тɵɵгү-дүр бо» – деп, шаанда биска аайтып, чугаалап турган болза, бистер ажы-тɵлүвүске мындыг турган тывалар деп, дамчыдар турган ийик бис.
Барыын кызыгаарга 1990 чылда садыглажып чорумда 85-тиг мен дээр Шагдыр деп кырган торгууд хоочулап олурар: «Бо Алдай-Тывазы, Таӊды-Тыва – улуг-тывалар бо Моол күрүнени Манчы-Кыдат 200 чыл ээлеп чоруурда, манчы-кыдатты үндүрер дээрзинге улуг дуза кылган. Алдай-Тывазыныӊ, Таӊды-Тывазыныӊ шериглерин Лубсын-тайжы деп кижи баштап чораан. «Бо Моол күрүнениӊ, бистиӊ эӊ-эки чуртка чурттагар, мындыг улуг дуза чедирдиӊер» деп, Моол күрүнениӊ Богда-хааны чарлыктааш, онун Улаан-Баадырдан мынаар Хейтий-Хангай Саянай-Тыва-биле Теве-Хая мынаар улуг-биче арт, Кызылдан ыӊгай чер чоруп тургаштыӊ ам чуртталга доктаан» деп ол кижи ынчап чугаалаан.
«Барыын-Алдай, Булугун кызыгаар ийи аразынга чурттап чораан мен. Үш катап херек кылгаштыӊ кыдаттыӊ кара-ɵɵнге чыдып, бодум улуг дылбырак, дыл эки билир ужун, бодум бодумну агартып, кара-ɵгден үнүп турган мен» дээр кижи чораан. Оон ыӊгай дыӊнаан, билир чүвем чок.
Дараазында хаа-хɵйүк сɵɵктүг Герелхүү башкы-биле чугаалаштывыс.
Чурукта: Насык уруу Герелхүү башкы
– Мээӊ ачам дыка эки тɵɵгү билир кижи чораан. Шаанда амгы бо Хомду аймак девискээринге тыва турбаан. Тывалар 1940 чылдар эгезинде Кыдатка 4 янзы чаа (дайын) үнген, оларныӊ бирээзи осман-казах үймээни болу бергенде, казах кижи кончуг эдержип чораан ɵӊнүү тыва кижини ɵлүрүп турар болу бергенде, Кɵк-Дугайга (амгы үеде Кыдат девискээринде) чурттап чораан тывалар чер-чуртун, эт-севин, мал-маганын каггаш, тын-менди бээр Моол девискээринче кирип келген. Кызыгаар турбаанда бистиӊ кырган-ачавыс суг бо Барыын-Алтай дагларыныӊ ары талазы Сеӊгелге кыштап алгаш, ɵвүр талазынга, амгы Кыдат девискээринге, чайлаглаар турган. Тываларныӊ 4 кожууну 4-4 сумуннуг. Бир кожуунунуӊ сɵɵлгү нояны иргит сɵɵктүг Очуржап – Сарыг-Даа деп кижи чораан. Ооӊ бижээчизи чораан ачамныӊ ачазы Окчоп деп кижи Хомду дайынынга киришкенин ачам чугаалаар чүве. Дайынга база ноянныӊ бижээчизи кижи (штабка) херек эӊмелээр ажылдарга-ла киржип турган боор…» деп допчулап чугаалады.
Энхбаяр эртемденниӊ тайылбырлап турары-биле Хевей-Амбынныӊ чагырганы 13 кожуунунуӊ иштинде моол дылдыг уранхайлар оӊ талакыныӊ болгаш солагай талакыныӊ деп ийи кожууннуг турган деп турар. Хомду дайынынга дɵрбеттерниӊ ийи кожуунундан Далай-Хаанныындан 400 шериг, болгаш Үн-Зоригтиниинден 300 шериг киришкен деп тайылбырлап тургаш, уранхайларныӊ шериглериниӊ санын чугаалавады.
Чурукта: Моол эртемден Ч. Энхбаяр
Ю.Л. Аранчын эртемденниӊ 2011 чылда үндүрген номунда Хомду шивээзин хостаарынга 675 тыва шериг киришкен деп турар. Тыва улустуӊ аас чогаалында тɵɵгү чугааларда Хомду дайынынга 1912-1913 чылдарда Алдай-уранхайлары 1000 кижи, Таӊды-уранхайлары 1000 хире кижи киришкен деп турар, аӊаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер? – деп айтырарывыска, «Моол шинчилекчи Мягмар ону дыка эки кылдыр ɵɵренген. Безин кандыг шериглер кандыг черге, каяа турганын тодараткаш, сан-чурагайын үндүрүп каан. Алтай-уранхайлар биле Таӊды-уранхайлар каттышкаш 1000 кижи бооп болур» деп харыылады.
Ол айтырыгга моолдар долу харыы бээр бе азы тывалар ону эчизинге чедир шинчилээр бе дээрзин үе кɵргүзер…
105 чыл бурунгаар болган Хомду дайыны моол-тыва шериглерниӊ тиилелгези-биле доозулган. Бо демисел Тыва улустуӊ тɵɵгүзүнде ɵгбелерниӊ маадырлыг чоруун бадыткаан, аныяк-ɵскенге улуг кижизидикчи ужур-уткалыг болуушкун бооп артар.
Хомду дайыныныӊ тɵɵгүзүн моон-даа делгем болгаш ханы шинчилээр сорулга-биле чонувустуӊ сонуургак, соруктуг кижилери чыып бижиир ажылга идепкейлиг киржип, Эртем архивинче материалдарны чорударын диледивис.
Василий Салчак, ТГТШИ-ниң
Эртем архивиниң эргелекчизи