Бо хүн, сентябрьныӊ 26-да, бодунуӊ юбилейин литература болгаш аас чогаал секторунуӊ башкарыкчы эртем ажылдакчызы, педагогика эртемнериниӊ кандидады Маргарита Базыр-ооловна Кунгаа демдеглеп турар.
М.Б. Кунгаа 1958 чылда Улуг-Хем кожууннуӊ Чодураа суурга төрүттүнген.
1976 чылда ортумак школаны дооскаш, ол-ла чылын Кызылдыӊ күрүнениӊ педагогика институдунуӊ (ККПИ) филология факультединче кирип алган. Беш чыл болганда, 1981 чылда институтту дооскаш, «Тыва дыл болгаш чогаал, орус дыл болгаш чогаал башкызы» деп мергежилди чедип алган.
Ажылчы базымыныӊ эгезин ол-ла чылдыӊ күзүнүнде Ак-Тал школазынга орус дыл, чогаал башкылап эгелээн. Ук школага 1983 чылга чедир башкылаан.
Ээремниӊ дүвү ханы, эртемнерниӊ дөзү ханы дижир. Маргарита Базыр-ооловна институт дооскан билии-биле кызыгаарланмайн, эртемниӊ ханы дөзүн «чиндиир» сорулга-биле 1983-1986 чылдарда Москвага Национал школаларныӊ эртем-шинчилел институдунуӊ аспирантуразынга өөренген.
ККПИ-ниӊ тыва дыл болгаш чогаал кафедразынга ассистент кылдыр 1987 чылда ажылдап кирген. Эртем ажылын кылганыныӊ түӊнелинде, 1988 чылда, үстүнде адаттынган эртем-шинчилел институдунуӊ диссертация чөвүлелинге педагогика эртемнериниӊ кандидады деп эртем чадазын «Тыва школаныӊ ортумак класстарынга прозаныӊ биче хевирлерин башкылаарыныӊ методиказы: улустуӊ болгаш авторлуг тоолдарныӊ материалынга» (Методика преподавания малых форм прозы на уроках родной литературы: на материале народных и литературных сказок) деп темага камгалап алган.
ККПИ-ге каш чыл иштинде улуг башкы болуп ажылдааш, 1993 чылда Тываныӊ дыл, литература болгаш төөгүнүӊ эртем-шинчилел институдунуӊ (ТДЛТЭШИ) фольклор секторунга улуг эртем ажылдакчызы болуп ажылдап кирген. Оон эгелээш, амгы үеге чедир улустуӊ аас чогаалын чыып бижиир, шинчилээр талазы-биле ажылдарны Маргарита Базыр-ооловна кончуг идепкейлиг чорудуп турар.
Ол кезээде чогаадыкчы дилээшкиннерде. Өөренип алган билиин практика кырынга делгемчидери-биле, Турцияныӊ Анкара университединиӊ амгы түрк дыл болгаш литературалар кафедразыныӊ эргелекчизи, профессор Семы Барутджу Озондерниӊ чалалгазынга чөпшээрежип, ук кафедрага башкылап ажылдаан. Университеттиӊ сургуулдары база бир дылдыӊ эдилекчизи башкыдан тыва дылдыӊ билиглерин шиӊгээдип алыр аргалыг болганнар. 1997-2003 чылдарда алды өөредилге чылыныӊ дургузунда аӊаа башкылаан. Ооӊ дугайында чоокта чаа «Тыва дылды Турцияга башкылаарыныӊ онзагайлары» (Особенности преподавания тувинского языка в Турции) деп чүүлдү бижээн [Новые исследования Тувы, № 1, 2018].
Тыва кижиге чериниӊ довураа безин алдын, чериниӊ суу безин аржаан дижири дег, ол 2003 чылда төрээн Тывазынче эглип кээп, ТГШИ-же (эрги ады ТДЛТЭШИ) катап ажылдап кирген. Бо удаада фольклор секторунуӊ эргелекчизиниӊ хүлээлгезин күүседир ажылга онаажып, ажылдап эгелээн.
2008-2010 чылдарда институттуӊ Эртем секретары болуп, база аӊгы-аӊгы үелерде фольклор секторунуӊ эргелекчизинге үре-түӊнелдиг ажылды чорудуп, ук секторнуӊ аныяк эртем ажылдакчыларыныӊ дагдыныкчызы болуп келген.
Амгы үеде чечен чогаал болгаш аас чогаал секторунуӊ башкарыкчы эртем ажылдакчызы.
Маргарита Базыр-ооловнаныӊ 100 ажыг шинчилел ажылдарыныӊ аразында аас чогаал болгаш чечен чогаал, оларны школага өөредириниӊ айтырыглары дээш оон-даа өске чүүлдер кирип турар. Оларныӊ чамдыызыныӊ аттары мындыг: «Ортумак школага тыва чогаалды башкылаарыныӊ чамдык айтырыглары» (1993); «Тыва аас чогаалында – өг-бүле дугайында билиишкиннер: класс башкыларынга» (1996); «Тыва тоолдарда Өскүс-оолдуӊ овур-хевири» (2012); «Кезер-Хаан» деп эпосче кирип турар тыва тоолдар» (Тувинские сказки, восходящие к эпосу «Кезер-хан») (2016) дээш оон-даа өске (оларны санаар болза, даӊзы узап чоруй баар). Фольклорист, ф.э.д. С.М. Орус-оол-биле кады «Тыва тоолдар» (Кызыл, 2014) дээш, оон-даа өске чыындыларныӊ тургузукчузу.
Амгы үеде «Гэсэр» (тыва ады «Кезер-Хаан», «Ачыты Кезер-Мерген») деп сураглыг тоолдуӊ Тывада таваржып турар вариантыларын шинчилээр улуг ажылды чорудуп турар.
М.Б. Кунгаа эртем ажылы шинчилеп бижииринден ангыда, институттуӊ эртем ажылдакчыларыныӊ дыка хөй номнарын редакторлаан. Оларныӊ чижээнге дараазында ажылдар хамааржыр: тыва чогаалдыӊ шинчилекчизи В.С. Салчактыӊ «Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер» (Кызыл, 2005); «Эртем бижиктериниӊ» XXIV (Улан-Батор, 2017) үндүрүлгезиниӊ ниити редактору; т.э.к. С.Ч. Донгактыӊ «Тыва кижизидилгениӊ чанчылдары» (Кызыл, 2017); «Тываныӊ чаа шинчилелдери» (Новые исследования Тувы) журналдыӊ «Тыва дылды Тывага болгаш оон дашкаар төрээн болгаш төрээн эвес дыл кылдыр башкылаарыныӊ айтырыглары» (Проблемы преподавания тувинского языка как родного и неродного в условиях Тувы и за ее пределами) (№1, 2018) деп тускай үндүрүү дээш оон-даа өске. Ук журналга парлаттынган чүүлдеринден аӊгыда, профессор, ф.э.д. (PhD) Гюльсум Килли Йылмызтыӊ ажылын түрк дылдан орузунче очулдурган.
Маргарита Базыр-ооловна институтка ажылдап келген чылдарында аас чогаал чыыры-биле экспедицияларга идепкейлиг киржип, оларны удуртуп-даа келген. Булуӊ бүрүзүнде суурларда, хонаштарда тоолчуларга, чеченнерге чедип, байлак аас чогаалын чыып бижиир ажылды чорудуп келген. Тываныӊ хөй кезиин эргээн аас чогаал чыыкчызы оруундан аӊгыда, кожа-хелбээ Моолда Копту тываларынга (Копту аймак, Буянды сумузу) чораан комплекстиг экспедицияныӊ кежигүнү дээрзин демдеглезе чогуур. Бо-ла бүгү экпедицияларда медээ берикчилери-биле ажылдаарындан аӊгыда, көдээ аалдарга барганда, Маргарита Базыр-ооловнаныӊ бодунуӊ мурнунда «хүлээлгелери» база бар. Ол дээрге доктааган өөнүӊ инектерин сагжыры, быштаан шөери, харын-даа баглаашта аъдын мунупкаш хой бажын ээлдирип каары дээш-ле баар. Хоорайда номнар чиндип, эртем ажылы кылып чоруур чылгычыныӊ уруу бо-ла бүгү ажылдардан энергия ап чоруур дизе, частырыг чок.
2008 чылда, фольклор секторун эргелеп турар үезинде, институттуӊ эрттиргени Тываныӊ тоолчуларыныӊ болгаш ыраажыларыныӊ IX Следун удуртур харыысалгалыг ажылды кылып чоруткан.
Маргарита Базыр-ооловнаныӊ киришкен конференцияларыныӊ географиязыныӊ делгемин Анкарага (Турция), Улан-Баторга (Моол), Хух-Хотога (Иштики Моол) дээш оон-даа өске эртем-практиктиг конференцияларга киришкени херечилеп турар.
Ол тыва аас чогаалыныӊ калбак чон аразынга суртаалчызы. Чылдыӊ-на аӊгы-аӊгы кожууннарга чедип, чурттакчы чоннуӊ, өөреникчилерниӊ мурнунга тыва аас чогаалыныӊ ужур-утказын, амыдыралга ажыыныӊ дугайында лекцияларны номчуп турар. Интернет таварыштыр школачылар аразынга дүрген-чугаалар, тоолдар база чуруктар мөөрейиниӊ эрттирикчизи, жюризи.
Маргарита Базыр-ооловна бир оолду өстүрүп кижизиткен. Оглу Мерген Москваныӊ күрүне университедин дооскаш, грант ойнадып алган. Амгы үеде Токио хоорайныӊ университединиӊ магистрантуразында кончуг эки өөренип турар.
Маргарита Базыр-ооловнага мугур хар харлаан хүнүн таварыштыр эртем ажылынга чаа-чаа чүүлдер-биле бисти сонуургадып чоруурун, каӊ дег быжыг кадыкшылды, бедик хей-аътты, быжыг тура-сорукту күзеп тур бис!
А.В. Хомушку – литература болгаш фольклор
секторунун эртем ажылдакчызы