Чурагай эртеминиң чулазының чырыдыкчызы Чамыяңдан
Баштай дыңнаан чурагачыларның ачы-хавыяазын алгадым!
Чурагачылардан дорт дыңнап, меңээ дамчыдып, ѳѳреткен
Башкым – Лхарам-кешпи Лобсаң Кемчок – Силерге мѳгейдим!
Шыяан ам, ѳртемчейивис ийи аңгы хевирлиг дээр:
Шимчевес ѳртемчей биле шимчээр ѳртемчей.
Шимчевес ѳртемчей – тайга-таңды дээн чижектиг чүүлдер ол,
Шимчээр ѳртемчей – кѳжүп шимчээн амылыглар ол.
Шимчээр-шимчевес ѳртемчейлер – черден, сугдан, оттан, хаттан бүткен.
Шимчевес ѳртемчейни шимчээр ѳртемчей хааннап чагырган дээр.
Ийи ѳртемчейниң сайзыралын болгаш буураашкынын кѳргүскен чурагайны
Илдик чокка «Шары чурагайы» деп адаар бурун эртем ёзузундан ап кѳрээлиңер!
2020 чыл. Демир бойдустуг эр күске чылының аажызын тѳвүт эртемден чурагачыларның шинчилээни чурагай санаашкынынга даянып тургаш, кысказы-биле тайылбырлаайн. Чаа үнген чылдың аажызын азы салдарын кѳѳр чурагай ёзулары хѳй-даа болза, оларның аразында «Шары чурагайы» деп ёзу ёзугаар кѳѳр болза, мындыг болур-дур:
- Шарының ѳң-чүзүнүнде чүзүн-баазын ѳңнер бар-даа болза, шарыда каразымаар ѳң кѳвүдеп чыдар. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын чаъс-чайык хѳй болурунуң база, хат-казыргы күштүг болурунуң демдээ. Оон аңгыда оът-кѳк, чечек дээн чижектиг үнүштер эки ѳзүп үнериниң демдээ. Соок аарыы, хат аарыы (сагыш аарыы), суг ээлериниң хоразындан тыптыр ыйлаңгы, ыжыктар, кеш аарыы дээн чижектиг аарыглардан бо чылын улус аарып болурунуң демдээ.
- Шарының бажының ѳңү ак. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын бедик черлерге доңат эрте дүжериниң демдээ. Күстүң кудуруу узун болурунуң демдээ.
- Шарының хырын кезээ саргарып турар. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын тараа-быдаа болгаш ногаа-чимис аймаа дүжүттүг болурунуң демдээ.
- Шарының мыйызының, аксының болгаш кудуруунуң ѳңү кызыл. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге – бо чылын ниитизи-биле чер-черлер аайы-биле кааңдаашкынныг чыл болурунуң демдээ. Халдавырлыг аарыглар кижилерни хилинчектеп болурунуң демдээ.
- Шарының сирти кезээниң ѳңү кара. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын эрге-дужаалдыгларга болгаш ортумак шыдалдыг улуска кадыгзымаар чыл болурунуң демдээ. Чайын болгаш күзүн элээн суггур чаъстар чаарының демдээ.
- Шарының даваннарының ѳңү сарыг. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын шынаа черлерге, чавыс черлерге тараан тараа-быдааның чемижи элбек болганы-биле ооң сывы аартап, саглаңнаарының демдээ.
- Шарының аксын долгандыр ѳңү кара. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын чер-черлерге хат, казыргы, шуурган дошкун болурунуң демдээ.
- Шары аксын ажыдып алган, кудуруун солагай талазынче октап алган турар. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын аныяктың болгаш чаа тѳрүттүнген чаштарның саны кѳвүдээриниң демдээ. Дуюглуг малга чымчак, кижилерге кадыг болурунуң демдээ.
- Шарының кадарчызы аныяк оол. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чыл аныяктарга чымчак, чаштарга кадыг, кырганнарга оон-даа кадыг болурунуң демдээ.
- Кадарчының хевиниң ѳңү кѳк, куру ак. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын бедик эрге-дужаалдыг кижилерниң материалдыг сайзыралы бедик деңнелде, анаа ниити чер-чурттуң материалдыг сайзыралы ортумак деңнелде турар. Чер-чуртка дайызыннар шаа-биле хораны чедирип болурунуң демдээ.
- Кадарчы чаъжын сула салып бадырып алган турар. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын качыгдал хѳй эвес болурунуң демдээ.
- Кадарчы бѳргүн ужулгаш, холунда тудуп алган. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын Бурган шажынынга улустуң улуг хүндүткелин кѳргүскенин демдээ.
- Кадарчы ийи идиин кедип алган. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын кижилер амыдырал дээш чай чок болур, суггур чаъстыг чыл болурунуң демдээ.
- Кадарчы шарының соонда кылаштап чоруур. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: бо чылын кижилер чыргалдыг, аарыг улус сегип болурунуң магадылалы улуг деп чүүлдүң демдээ.
- Кадарчының кымчызының сывы демир, бажы чеъптен кылган. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге: арат-чонга бо чыл ниити чымчак чыл болурунуң демдээ.
Ѳгбелерден дамчып келген
Ѳндүр эртем – чурагайдан
Күске чылдың аажызын
Күженгештиң шинчилеп доостум!
Игорь Иванович Монгуш,
чүдүлгени эртем талазы-биле шинчилээр бөлүүнүң эртем ажылдакчызы