Версия для слабовидящих

Тоол ыдарынга мөөрейниң түңнелдерин үндүрген

Тыва дыл хүнүнге тураскааткан тыва тоолдар ыдарынга республика чергелиг мөөрейни Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду эрттирген. Мөөрей октябрьның 15-тен 28-ке чедир чарлаттынган турган. Ындыг-даа болза, киржикчилерниң санын көвүдедип, тыва тоолдарга уругларның сонуургалын күштелдирер сорулга-биле ноябрьның 11-ге чедир хуусаазын узаткан турган.

{vkontakte}164860345&id=456239032&hash=c382ef8e6fef41c0{/vkontakte}

Мөөрейниң кол сорулгазы – тыва аас чогаалының уран-чечен болгаш онзагай чараш хевири болур тоолдарже школачыларның кичээнгейин угландырары. Уругларның чугаа-домак культуразын бедидип, чүве утпазын азы угаан ажылын сайзырадыры, шын адалга болгаш үнүнүң иле-тода аянныын сайзырадыры дээш оон-даа өске соругдалдар салдынган турган. Мөөрейниң саавырын институттуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы Маргарита Базыр-ооловна Кунгааның тургускан майыынга дөзевилээн.

Киржикчилерниң ажылын үнелеп көөрү-биле дараазында негелделер (критерий) салдынган турган: тоолду шээжи-биле билири, тоол ыдарының чаңчылчаан хевирин сагып турары, шын адалганың дүрүмнерин сагып турары, үнүнүң иле-тода аянныы, күүселдениң артисчи аянныы, видеобижидилгени шынарлыг бижиткени. Үстүнде негелделерниң аразында уругларга арай билдинмес бооп болур чүүл – тоол ыдарының чаңчылчаан хевирин чедимчелиг сагыыры. Тоолду ырлап азы алганып (каңзып) тоолдаар аян тоолчуларга турган. Тыва тоол ыдарының чаңчылчаан хевирин  Ооржак Чанчы-Хөө, Быштак-оол Сарыг-Шыыр, Сат Каваакайның үнүнүң бижидилгелеринден дыңнап, таныжып болур. Оларны мөөрей эрттирип турган «Вконтактеде» бөлүктен дыңнап болур турган.

Школачылар аразынга тыва улустуң тоолдарын ыдарынга интернет-мөөрей ийи дугаар эрткени бо. Мөөрейни Интернет таварыштыр эрттиргениниң чылдагааны – школачыларның өөредилгеден чардыгып, орук-суурга аай-дедир чоруп турбазы. Ындыг-даа болза, түңнелдерни үндүрүп тура эскерген чүүлүвүс –  школаларда шынарлыг үн болгаш видеобижидилге кылыр техниканың чогундан шынары багай видеобижидилгелер таваржып турар дээрзин демдеглээр апаар. Бо байдал ырактан эрттирер (дистанционный) мөөрейниң шынарынга салдар чедирип турар. 

Мөөрейге шупту 22 өөреникчи киришкен. Оларны ийи бөлүкке чарган: бичии бөлүкке 1-4 класстарның, улуг бөлүкке 5-9 класстарның өөреникчилери кирген. Ниитизи-биле, бичии бөлүкке 14, улуг  бөлүкке 8 өөреникчи мөөрейлешкеннер. Улуг-даа, биче-даа бөлүктүң уругларының шилилгезинде дириг амытаннар дугайында тоолдар колдап турар. Оларга «Хой, Серге, Молдурга», «Чыраа кулун», «Койгунак», «Аът биле Сыын» дээн ышкаш тоолдар хамааржыр. Чон аразында билдингир «Үш чүүл эртемниг оол», «Алдын кушкаш», «Дөң-Хөөжүк» дээн ышкаш тоолдардан аңгыда, чон аразында калбаа-биле тараваан «Адыш оюу күрүнелиг чеди күске», «Чедендей ашак», «Кара-куш биле Бос өдүрек» дээн тоолдарны уругларның ыдып турары мөөрейниң база бир чедиишкини деп санап болур. База бир демдеглеп каар чүүл – Сукпак школазының 6-гы класстың өөреникчилери Ооржак Субудай биле Ооржак Самбуунуң чаңгыс тоолду элчип-селчип ытканы. Тывага тоолду ээлчежип ыдары практика кырынга турган дээрзин эртемде демдеглеп турар. Улуг тоолчу Ооржак Чанчы-Хөө акызы Шара-Хөө-биле селчип (элчип-селчип) ыдар дуржулгалыг чорааннар. Ындыг-даа болза, мөөрейге киришкен оолдарның тоолу рольдап күүсеткенинге чоок.  

Хандагайты школазының өөреникчизи Саая Ачытының ытканы «Почему верблюд стал некрасивым?» (Теве чүге чараш эвес апарганыл?) деп тоолу дыңнакчыларның кичээнгейин хаара туткан. Чүге дизе, Ачыты мөөрейге киржири-биле тыва тоолдуң орус дылга үнген очулгазын шилип алган. Мөөрейниң саавырында тыва тоолду ыдарының дугайында айтып тура, кайы дылга күүседири айыттынмаан турган. Тыва тоолдар орус, якут, англи, түрк дылдарда очулгалары парлаттынган болгай. Ындыг болганда, ук киржикчиниң ажылын мөөрейге хүлээп алган. Мооң-биле кады тыва тоолдарны чон аразынга ам-даа нептередир, сайзырадыр сорулга-биле, тыва эвес дылдыг уругларның аразынга тыва тоолдар ыдар мөөрейни эрттирип болур деп бодал тыптып келир.

Үстүнде демдеглеттинген ажылдардан аңгыда, жюри кежигүннери шупту ажылдарны кичээнгейге ап көрген. Жюри кежигүннеринге чечен чогаал болгаш аас чогаал секторундан Шончалай Александровна Мааты-оол, Шончалай Дадар-ооловна Ооржак, Аңчы Васильевич Хомушку; археология болгаш этнография секторундан Азияна Уран-ооловна Ондар; дыл болгаш моол шинчилелдер секторундан Мочурга Романовна Хомушку, беш эртем ажылдакчызы кирген. Олар мөөрейниң саавырында айыттынган алды негелдени барымдаалап, 5 санныг шкалага демдектерни салып, түңнээн. Жюриниң үндүргени ёзугаар бичии бөлүкке Ак-Довурактың № 3 школазының өөреникчизи Монгуш Айконуң ытканы «Кара-куш биле Бос өдүрек» деп тоолу бирги черге төлептиг болган. Хандагайты школазының 2-ги класстың өөреникчизи Монгуш Олеся «Хой, Серге, Молдурга» деп тоолду ыткаш, ийиги черни ээлээн. 3-кү черни Кызылдың №12 школазының 4-кү классчызы Ооржак Снежанага «Үш чүүл эртемниг оол» деп тоолду ытканы дээш тывыскан. Бичии бөлүктү түңнеп тура, киржикчилерниң тыва тоолдарга сонуургалын, оларның удуртукчуларының ажылын демдеглевейн барып болбас.  

Улуг бөлүкке киржикчилерниң алган баллдарын санап көргеш, дараазында түңнелди үндүрген. Бирги черге Кызылдың Президент кадет училищезиниң кадеди Чыпанай Аракчаа «Чыраа кулунну» ыткаш, төлептиг болган. Ийиги черни Кызылдын №1 школазының өөреникчизи Хомушку Ай-Хаан «Хой, Серге, Молдурга» деп тоолду ыткаш, ээлээн. Үстүнде ады кирген ийи оолдуң кайызы-даа 7-ги классчылар. Ыраккы Бай-Тайганың Кызыл-Даг школазының 5-ки клазының өөреникчизи Араптан Аваа-Чечен «Адыш оюу күрүнелиг чеди күске» деп тоолду ыткаш, үшкү черни ээлээн.

Үстүнде ады кирген киржикчилер тус-тус чергениң дипломнарын болгаш институттуң үндүрген номнарын тывыскан. Оларның удуртукчу башкыларынга тиилекчини азы шаңналдыг черни ээлээн киржикчини белеткээниниң дугайында бадыткал бижиктерни болгаш номнарны белекке берген. Шаңналдыг черже кирбээн өөреникчилер болгаш оларның башкыларынга сертификаттарны тывыскан. Дипломнар, бадыткал бижиктер, шаңналга тывыскан номнардан аңгыда, «Тыва улустуң тоолдары» деп номну киржикчи бүрүзү алган. Тыва тоолдар-биле уруглар ам-даа делгереңгей таныжып, сонуургалын оттурзун дээш номну берген.

Мөөрейни түңнеп тура, тоолду шээжилээринге киржикчилерниң бергедежип турары эскерттинген. А тоолду шээжилеп алган кижи бодунга бүзүрелдиг ыдар болгай. Чамдык сөстерни азы бүдүн абзацтарны утпазын кичээнир дээш, уруглар сөстерни иле-тода адаарын-даа, аянныг тоолдаарын-даа сагывайн турар.  Ындыг болганда, тоолду канчаар шээжилээриниң дугайында чамдык сүмелерни киирдивис.

Тоолду шээжи-биле дүрген өөренип алырының чажыт аргазы чүдел? Азы улуг тоолчулар дег тоолду утпайн канчаар ыдып өөренип ап болурул? Сүт-Хөл чурттуг Тоолчу Монгуш Хүргүл-оолга салдынган айтырыгларның харыызын ёзугаар алырга, ол чааскаан хой кадарып чорааш тоолдап эгелээн. Ол дээрге репетициялап ап турганы ол. Аас чогаал чыыкчызы, шинчилекчизи Дарыма Киш-Чалааевич Ондарның медеглээни-биле: «Тоолда бойдустуң чурумалдарын дыңнап олура, оларны төрээн Манчүрээмниң бир-ле кодан-хонажында кылдыр бодап алыр мен. Маадырларның баар аалдары база билирим аалдар болур. Оларның аңнаар черлерин база-ла аңнап, көрүп чорааным Хан-Дээр, Савына сыннары кылдыр бодап аар мен. Тергиин-не дээн узун тоолдарның аян-чоруктары, болуушкуннары бүдүн өртемчейни шыва алы-даа бээр болза, мен бичиимден-не ойнап өскен черимге ол-ла бүгүнү шыдыраа хөлүнге дег сыңыштыр бодаптар мен. Мээң улуг, биче-даа тоолдарны утпас кылдыр шиңгээдип алырымның чажыды ында чүве» деп, Хүргүл-оол тоолчу чугаалаан. Кол-ла чүве, ыдыкчы кижи тоолдуң сюжедин бажындан салбас ужурлуг-дур. Амгы үеде бичии уруглар аразында коргунчуг чугаалажып, солун чугаалажып турарлар. Ону сөстен сөсче билбес-даа болза, сюжедин сактыр болганда, эштеринге чугаалап берип шыдап турарлар. Ындыг болганда, тоолду база шак-ла ынчаар ыдып өөренип алыр белен арга бар-дыр. Эң нептерээн «Дөң-Хөөжүк», «Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мерген», «Алдын-Кушкаш», «Үш чүүл эртемниг оол» дээн ышкаш тоолдарның сюжедин уруглар, аныяктарның көвей кезии билир дээрзи чугаажок. Оларны ыдып өөренип алырда хензиг-ле күжениишкин херек апаар.  Ол дээрге тоолдуң чечен-мерген дылын, ында катаптаашкыннарны (тавтология) ыяк сактып алыры. Ол катаптаашкыннарны сюжетче киир салбышаан ыдып орарга, чайгаар-ла шуудап чоруй баар. Тоолдарның эпти-ле эгелээр «Шыяан ам! Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула даг турар шагда…» азы төндүрер «Оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо», «Ол-даа барды, мен-даа келдим» дээн сөстери эң-не доктааттынгыр. «Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мерген» деп тоолда Чылбыганың чугаазы, «Үш чүүл эртемниг оолда» оолдуң эртемнерге өөредип калырын дилээн чугаазы, хаанның кадынын чем белетке дээн чугаазы дээш, оон-даа өске катаптаашкыннар бар. Олар тоолду шээжилээрин чиигедип турар. «Россия» телеканалда «Көк куш» (Синяя птица) деп мөөрейге башкир улустуң «Урал-Батыр» деп эпостан үзүндүнү 11 харлыг Ляйсан Золоторёваның күүсеткенин бүдүн чурт көрген. 4500 одуруглуг маадырлыг тоолдуң шуптузун шээжи-биле билирин эфирге ол бадыткап чугаалаан. Бичии уругларның чидиг угааны анаа тоолдардан аңгыда, маадырлыг тоолдарны-даа доктаадып ап болурун бо чижек база бадыткап турар.

Тыва тоол ыдар мөөрейге киришкен уругларның угаан-бодалынга тыва тоолдар артып, оларны дуңмаларынга, эш-өөрүнге ыдып берип чоруур дээрзинге оргкомитет ынанып турар.

 

Аңчы Хомушку, чечен чогаал болгаш

 аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы

 

 

 

 

Поделиться ссылкой:

Leave a Reply