https://www.high-endrolex.com/22

«Тыва дыл – чоннуң байлаа» деп тыва дыл хүнүнге тураскааткан I Республика чергелиг шуулганның шиитпири

2016 чылдың ноябрь 1-2-де тыва дылга тураскааткан I Республика чергелиг шуулган болуп эрткен.

Шуулганга 600 хире кижи киришкен. Оларның аразында Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ төлээлери, аңгы-аңгы яамыларның удуртукчулары, кожуун даргалары, эртем ажылдакчылары, чогаалчылар, республиканың өөредилге черлериниӊ башкылары, телевидение болгаш радио ажылдакчылары, хөй-ниити албан черлериниӊ төлээлери болгаш оон-даа өске улус киришкен.

 «Тыва дыл – чоннуң байлаа»

деп тыва дыл хүнүнге тураскааткан I Республика чергелиг шуулганның

 

ШИИТПИРИ

Кызыл хоорай                                                        2016 чылдың он бир айныӊ 1-2 хүннери

 

2016 чылдың ноябрь 1-2-де тыва дылга тураскааткан I Республика чергелиг шуулган болуп эрткен.

Шуулганга 600 хире кижи киришкен. Оларның аразында Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ төлээлери, аңгы-аңгы яамыларның удуртукчулары, кожуун даргалары, эртем ажылдакчылары, чогаалчылар, республиканың өөредилге черлериниӊ башкылары, телевидение болгаш радио ажылдакчылары, хөй-ниити албан черлериниӊ төлээлери болгаш оон-даа өске улус киришкен.

Тыва Республиканың Чазак Баштыңыныӊ чөпшээрели-биле шуулганны Өөредилге болгаш эртем яамызы, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институду удуртуп эрттирген.

 

Шуулганның сорулгалары:

1. Тыва Республиканың девискээринде тыва дылдың ажыглаттынып турарының айтырыгларын көдүрүп сайгарары;

2. Тыва Республикага тыва дылды сайзырадыр Күрүне программазын хүлээп алыры;

– Тыва Республиканың девискээринге тыва-орус дылдарның дең ажыглалын чедип алыры;

– Тыва дылдың ниитилелге үнезин көдүрери;

– Тыва Республиканың дээди өөредилге черлеринге, ортумак тускай өөредилге черлеринге, школаларга, уруглар садтарынга тыва дыл болгаш тыва чогаал өөредириниң, чугаа сайзырадылгазыныӊ аргаларын экижидери.

 

Шуулганга 4 бөлүк ажылдаан.

«Тыва дыл – Тыва Республиканың күрүне дылы. Амгы үеде ооң хүлээлгелериниң күүсеттинип турары. Тыва дылдың шын бижилге болгаш шын адалгазының айтырыглары» деп I бөлүкке Тыва Республикада дыл политиказын, албан черлеринде ийи дылдың дең эвес ажыглалын, албан черлериниң аттарын болгаш реклама бижиктерин сайгарып көрген.

«Улустуң аас чогаалы болгаш чечен чогаал – тыва литературлуг дылдың кадагалакчылары» деп II бөлүкке номчулга культуразыныӊ, национал бот-медерелин хевирлээриниӊ болгаш тыва культураны, дылды, аас чогаал болгаш чечен чогаалды өөреникчилерге сонуургадырының айтырыгларын сайгарып көрген.

«Уруглар садтарынга, школаларга, ортумак тускай болгаш дээди өөредилге черлеринге тыва дылды өөредириниң айтырыглары» деп III бөлүкке тыва дыл болгаш тыва чогаал башкыларының мергежилин бедидериниӊ, уруглар садтарынга кижизидикчи башкыларны белеткээриниӊ, тус черниӊ национал кезээ биле ФКӨС-түӊ федералдыг кезээн дүүштүрериниӊ талазы-биле айтырыгларны, класстан дашкаар ажылдарда тыва дылдың ажыглалы болгаш тыва дылда коррекциялыг логопедия программаларының чогунуӊ дугайында сайгарылгалар кылдынган.

«Массалыг медээ чепсектеринде тыва чугаа культуразы. Информация-компьютер технологияларында тыва дыл. Тыва дылда интерфейс» деп IV бөлүктүӊ ажылынга тыва чугаа культуразы болгаш дылдыӊ чаӊгыс аай информастыг девискээрин тургузарыныӊ / чурумчударыныӊ дугайында айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.

 

Шуулганга дараазында делгелгелерни белеткеп кылган:

  • ТАР үезиниӊ чечен чогаал болгаш өөредилге номнарыныӊ делгелгези.

  • Тыва дылда өөредилге болгаш эртем номнарыныӊ делгелгези.

  • ССРЭ-ниӊ Улустуӊ башкызы А.А. Алдын-оолдуӊ ажылдарыныӊ делгелгези.

  • «Тыва Республиканыӊ тергиин башкылары» деп делгелге.

Киржикчилер I республика чергелиг шуулганныӊ кол, чугулазын демдеглевишаан, Тыва Республиканыӊ башкыларыныӊ, эртемденнериниӊ, чогаалчыларыныӊ, очулдурукчуларыныӊ, журналистериниӊ, культура, уран чүүл ажылдакчыларыныӊ мурнунда салдынган айтырыгларны чугула деп демдеглээннер.

Тыва дылдыӊ байдалыныӊ талазы-биле эртем ажылдарыныӊ түӊнелдерин чугаалажып солчурунга, өөредилге черлеринде тыва дыл башкылаашкыныныӊ берге айтырыгларынга хамаарышкан бодалдарын солчурунга «Тыва дыл – чоннуӊ байлаа» деп I республика шуулганы дуза болган. Шуулганныӊ ажылынга тыва дылды, культураны кадагалаар болгаш сайзырадыр талазы-биле дараазында чугула айтырыгларны сайгарып көрген:

– тыва дыл болгаш культураныӊ сайзыралы, дыл талазы-биле күрүне планы болгаш хоойлужудулга;

– тыва дыл болгаш культураны деткиир, кадагалаар болгаш сайзырадыр талазы-биле Күрүне программазы;

– хөй культуралыг ниитилелде төрээн дылын тодарадып алырыныӊ айтырыглары;

– тыва дыл башкыларын белеткээри болгаш оларныӊ билиин бедидериниӊ айтырыглары;

– ада-чуртка ынакшылды болгаш өске культураларга хүндүткелди кижизидеринге төрээн дылдыӊ ужур-дузазы;

– салым-чаяанныг өөреникчилерниӊ сайзыралын деткиири-биле школаларга хөй дыл өөренир байдалды тургузары;

– төрээн дылын келир салгалдарга дамчытпайн турарыныӊ айтырыглары;

– Тыва Республиканыӊ ийи дылдыг ниитилелинде дылдарныӊ деӊ эвес ажыглалы;

– аныяк өскенниӊ чугаа культуразыныӊ чавызы;

– республиканыӊ школаларында тыва дыл, чогаал өөренир шактарныӊ кызырылганы.

Тыва дылдыӊ болгаш культураныӊ ажыглалынга, кадагалаттынып артарынга болгаш сайзыралынга хамаарышкан айтырыгларны сайгарып көргеш, өскерлиичел болгаш делгем сайзыралдыг делегей байдалдында культура болгаш дыл талазы-биле бот тускайлаӊ чорукту быжыглаарын; дыл талазы-биле политиканы эртемге үндезилеп деӊзигүүрлүг чорударын шуулганныӊ киржикчилери сүмелеп турар. Шуулганныӊ ажылыныӊ түӊнелинде дараазында ниити шиитпирлерни хүлээп алыр кылдыр саналдаан:

  1. Тыва дыл болгаш культураны херек кырында кадагалап сайзырадыры-биле кылып чорудар ажылдар:

– тыва дылды кадагалаар, сайзырадырыныӊ талазы-биле 2017-2020 чылдарныӊ Күрүне программазын хүлээп алыр;

– тыва дылдыӊ хайгааракчызын (инспекторун) томуйлаар дугайында айтырыгны шиитпирлээр;

– Тыва Республиканыӊ Дээди хуралынга ТР-ниӊ Конституциязыныӊ 5 дугаар чүүлүнче «Тыва Республиканыӊ күрүне албан хаакчылары Тыва Республиканыӊ күрүне дылдарын, орус, тыва дылдарны, деӊ-дески билген турар ужурлуг» деп немелдени киирерин саналдаар;

– Тыва Республиканыӊ күүсекчи эрге-чагырга органнарынга, тус черниӊ чагырга органнарынга дыл дугайында хоойлуларны сагып күүседир;

– тыва орфографияның (шын бижилгениң) чаарткан дүрүмнерин база тыва орфоэпияның (шын адалганың) дүрүмнерин 2017 чылда парлап үндүрерин Өөредилге болгаш эртем яамызынга дагзыр.

2. Тыва дылды болгаш чечен чогаалды кадагалап сайзырадыры-биле чаӊгыс аай информастыг эртем-өөредилге девискээрин тургузар талазы-биле шиитпирлер:

– архивтерде шыгжаттынган тыва аас чогаалыныӊ чыындыларын кадагалап нептередири-биле мультимедийлиг фондуну кылыр; тыва чечен чогаалды шинчилээр ажылдарныӊ сайгарылгалыг талазын күштелдирер;

– тыва дыл шуулганын шилчип чоруур кылгаш, ийи чылда бир катап эрттирер.

3. Национал өөредилгени сайзырадыры-биле база тыва дылды, культураны өөредириниӊ айтырыгларын экижидери-биле Тыва Республиканыӊ Өөредилге болгаш эртем яамызынга сүмелер:

– тыва дыл болгаш чечен чогаалга өөредилге программаларын, номнарын тургузарда, амгы үениӊ өөредилге аргаларын болгаш интерактивтиг технологияларны ажыглаарынче база өөреникчилерниӊ чугаазын сайзырадырынче кичээнгейни угландырар; төрээн дылы болбайн турар орус дылды өөредирде ажыглаар методикаларны, методиктиг сүмелерни, номнарны тургузарда, өөреникчилерниӊ төрээн дылыныӊ онзагайларын кол кылдыр санап, өөренип көөр;

– Тыва Республикада тургустунуп келген ийи дылдыг байдалды деткип сайзырадыры-биле төрээн болгаш орус дылын эки билир, тыва болгаш орус культураларны деӊнээр аргаларны өөренген, амгы үениӊ негелделеринге дүүштүр башкылаашкын ажылын болгаш эртем ажылын кылып билир тускай мергежилдиг кижилерни белеткээрин күштелдирер;

– Тыва Республиканыӊ национал школаларынга, тускай ортумак өөредилге черлеринге болгаш дээди өөредилге черинге тыва дыл болгаш чечен чогаал башкылаашкыныныӊ шактарын көвүдедир.

4. Национал өөредилгени сайзырадыр сорулгалыг база тыва дылды, культураны өөредириниӊ айтырыгларын экижидери-биле Россия Федерациязыныӊ Өөредилге болгаш эртем яамызынга:

– ниити өөредилгениӊ ФКӨС-че кирип турар күрүнениӊ орус дыл шылгалдазы-биле деӊ эргелиг кылдыр РФ-ныӊ национал республикаларыныӊ школаларынга төрээн дылдарыныӊ шылгалдазын киирерин саналдаар.

 

Бөлүктерниӊ тус-тузунда киирген саналдары:

«Тыва дыл – Тыва Республиканың күрүне дылы. Амгы үеде ооң хүлээлгелериниң күүсеттинип турары. Тыва дылдың шын бижилге болгаш шын адалгазының айтырыглары» деп I бөлүктен:

1. Күрүне албан черлериниӊ, хууда бүдүрүлге черлериниӊ, кудумчуларныӊ (кафе, садыглар, стадионнар, парктар; шөлдер, кудумчулар, доора кудумчулар болгаш өске-даа) албан ёзу-биле тыва аттарын база географтыг объектилерниӊ тыва дылда аттарын, орук айыткан бижиктерни тыва дылга кылырын Кызыл хоорайныӊ чагырыкчызынга база ону харыылап турар албан черлеринге албан-херек ёзузу-биле негелдени Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ деӊнелинге тургузуп, чурумчударын чедип алыр.

2. Даразында II дугаар тыва дылдыӊ шуулганын эрттирерин Тываныӊ Күрүне Университединге дагзыр.

3. Тыва дылдыӊ хайгааракчызы (инспектору) тыва дылдыӊ шуулганын белеткээринге, эрттиреринге кол киржип, ниити хуралдарныӊ удуртукчузу (модератор) болур ужурлуг.

4. Албан херек стилиниӊ деӊнелин бедидер. Күрүне албан черлеринге тыва дылдыӊ албан херек стилиниӊ ажыглаттынып турарын доктаамал хайгаараарын тыва дылдыӊ хайгааракчызынга дагзыр.

5. Телевидениеге тыва дамчыдылгаларныӊ шагын көвүдедир, бичии уругларга, элээдилерге тыва дыл кырында янзы-бүрү темаларлыг дамчыдылгаларны кылыр. Тыва дыл кырында рекламаларны көргүзерин чөпшээрээр.

6. Шуулган эрттирер 2018 чылды «Тыва дыл чылы» кылдыр чарлаар.

7. 2017-2020 чылдарныӊ «Тыва дылды сайзырадырныӊ талазы-биле Күрүне программазыныӊ» хөй-ниити сайгарылгазын кылыр.

8. Тыва Республикага күрүнениӊ дыл политиказын идепкейжидер.

 

«Аас чогаал болгаш чечен чогаал – тыва литературлуг дылдың кадагалакчылары» деп II бөлүктен:

1. Тыва чогаалчылар болгаш тыва уран сөстүӊ тергиинери-биле ужуражылгаларны янзы-бүрү мөөрейлер-биле дакпырлап эрттирер.

2. ТР-да ном үндүрүлгезиниӊ политиказын, тыва дылда номнар, уран-чечен чогаалдарныӊ санын көвүдедир айтырыгларны эде өөренип көөр.

3. Уруглар садтарынга кижизидилгени төрээн болгаш орус дылдарга деӊге чорударын албан чедип алыр.

4. Тоол ыдарын эгидери-биле узун тоолду ыдыптар кижилерни чыггаш, доктаамал мөөрейлерни тоолчулар аразынга эрттирер.

 

«Уруглар ясли-садтарынга, школаларга, тускай ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринге тыва дылды өөредириниӊ айтырыглары» деп III бөлүктен:

1. Эге школаныӊ орус класстарынга тыва дыл шактарын катап эгидер («Тувинский как неродной»).

2. Национал тыва программалыг класстарныӊ санын эге болгаш улуг школаларга көвүдедир.

3. 10-11 класстарга тыва дылды, чогаалды өөредирин чедип алыр.

4. Эге школага орус дылдан аӊгы эртемнерни тыва дыл кырынга чорударын чедип алыр.

5. Электроннуг өөредилге номнарын кылыр ажылчын бөлүк тургузар.

6. Школаларга кичээлден дашкаар үелерде, чаӊгыс аай күрүне шылгалдаларыныӊ үезиде тыва дыл кырынга харылзажырын хорувазын чедип алыр. Школаларда өөреникчилерге, ада-иелерге эрттирер хурал-суглаа дылдыӊ эдилекчилериниӊ хөйүнден хамааржыр.

7. Школаларда тыва дыл кырында эртип турар хемчеглерни прокуратураныӊ хорувазын чедип алыр.

8. Школачыларга тыва чоннуӊ ажыл-агыйы, дылы, культуразы-биле таныштырар, өөредир чайлаг лагерьлерин организастап ажыдар.

 

«Массалыг медээ чепсектеринде тыва чугаа культуразы. Информация-компьютер технологияларында тыва дыл. Тыва дылда интерфейс» деп IV-кү бөлүктен:

1. Тыва дылдыӊ электроннуг корпузун Тываныӊ гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институду, Тываныӊ күрүне университеди болгаш Информастыг политика департаментизи демнежип кылырын чедип алыр.

2. Интерфейстиӊ тыва дылда терминологиязын кылып чурмчударын дыл талазы-биле эртемниглер болгаш компьютер технологияларыныӊ талазы-биле эртемниглерге дагзыр.

 

Ук шиитпирни парлааш, Тыва Республиканыӊ Өөредилге болгаш эртем яамызынче, Культура яамызынче, республиканыӊ чазак-чагырга черлеринче, тус чер чагырга черлеринче чорударын шуулганныӊ эрттирикчилеринге дагзыр.

Поделиться ссылкой:

Leave a Reply