ТЫВА НИИТИЛЕЛДЕ БӨГҮНГҮ СОЦИАЛ ЧИДИГ АЙТЫРЫГЛАРНЫ ШИНЧИЛЭЭН ЭРТЕМ АЖЫЛЫНЫҢ ТАЙЫЛБЫРЫ
2019 чылда Сочи хоорайга болган Россия чергелиг инвестиция шуулганынга Россия Федерациязыныӊ эреңгей сайыдының социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Т.А. Голикова “2017 чылда Тыва Республикада чоннуӊ 41,5 % ядамык байдалда турарын” дыңнаткан болгай. Ол илеткелдиӊ соонда, Тыва Республиканыӊ Чазаа республиканың чурттакчы чонунуң аразынга өреге бүрүзүнүң материалдыг байдалының аңгы-аңгы талаларын хандыр шинчилээр сорулга-биле калбак хемчээлдиг социологтуг шинчилилелди чорудар күзелин илереткен. Россияның Эртемнер академиязының Социал тургузуг болгаш аӊгыланыышкынны шинчилээр төп ук шинчилелдиӊ херек кырында боттаныр (эмпириктиг) чадазының кады күүседикчизи, метологтуг, тайылбыр болгаш сайгарылга кезектериниң тургузукчузу болурун хүлээнип алган.
Ооң түңнелинде, ук албан чери «Тыва ниитилелде социал бөлүктерниң экономиктиг байдалы» (Социально-стратификационные процессы в Республике Тыва) деп тускай эртем ажылын кылган. Монографияның редакция коллегиязы база кол авторлары: социология эртемнериниң доктору, профессор З.Т.Голенкова, социология эртемнериниң кандидады Ю.В. Голиусова база социология эртемнериниң кандидады П.Е. Сушко база оон-даа өскелер болуп турар.
Российжи эртемденнерниң эртем ажылының түңнелин чонувуска тыва дыл кырынга тайылбырлап чедирери-биле Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң ажылдакчылары бөдүүнчүдүп очулдуруп кылган ажылывысты бараалгадып тур бис.
Шинчилелдиң сорулгазы – республиканың өреге бүрүзүнүӊ орулга болгаш чарыгдалдарының тургузуу, оларның сан-чурагай талазы-биле медээлерни чыыры болгаш улаштыр сайгарары.
Кол шиитпирлээр айтырыглары:
– ажыл-агыйлыг болгаш ажыл чок чурттакчы чоннуӊ сан болгаш шынар талазы-биле байдалын деӊнеп сайгарары,
– республиканыӊ күш-ажылчы деңгелин, чурттакчы чонунуң акша-хөреңги болгаш хереглекчи чоруун ханы шинчилеп тывары,
– өрегелерни бөлүктерге чарары,
– өреге бүрүзүнүӊ хууда материалдыг байдалынга үнелелин алыры,
– өреге бүрүзүнүӊ бюджет балансызында төрел-аймак харылзааларының туружун сайгарары,
– өрегелерни орулгалыг бөлүктерге хуваары.
Номнуң эге чүүлүнде Тыва Республиканың Баштыңы, экономика эртемнериниң кандидады Ш.В.Кара-оолдуң эге сөзүнде: “Кандыг-бир айтырыгларны үзе шиитпирлээрде, ук чидиг айтырыгның херек кырында алыс байдалын тодарадып көөр ужурлуг. Мындыг хевирлиг билиглер күрүнениң эрге-чагырга органнарынга чидиг айтырыгларның кайы-хире делгемин шын билип алырынга болгаш оларны шиитпирлээр шын орукту тыварынга чугула. Мен бодаарымга, чүгле эртемденнерге база удуртукчуларга эвес, а чаңгыс чер-чурттугларымга, кижи бүрүзүнге, чуртталгавысче бо эртем-шинчилелиниң түңнелдерин таварыштыр билип алыры солун болгаш ажыктыг болур.
Ооң-биле чергелештир, бо шинчилел ажыл шуптувустуң эки билиривис, ядамык чоруктуң чамдык чылдагааннарын өске талазындан тода көргүзүп турар. Оларның аразында – чурттакчы чоннуң аразында арагалаашкын чоруу. Эртемденнер ядамык байдалды анаа кижиниң эскербес талазындан бистиң сагыш салбайн турар чүүлдерни пирамида хевирлиг кылдыр көргүзүптеринге дузалажыр. Мындыг көрүш ядамык байдалды ажып эртеринге, республиканың кылып чорудуп турары болгаш моон-даа соңгаар чорудар базымнарынга чаа-чаа көрүштерни, аргаларны берип, дуза кадарынга бүзүрээр-дир мен” деп демдеглээн.
Философия эртемнериниӊ доктору, профессор, З.Т. Голенкова кылган ажылынга хамаарыштыр: – “Монографияда российжи ниитилелдиӊ өскерлип турар байдалында республикада ядамык байдалды болгаш чоннуӊ бөлүктерге аӊгыланып турарын өөренип көрген болур. Тодаргайлаарга, Тыва Республикада чоннуӊ ажыл-агый, социал-профессионал айтырыында ажылдап чоруур улустуӊ эртем аайы-биле дүүшпейн турарын демдеглеп турар. База ол ышкаш чонну ажылче хаара тудар албан черинде амгы үеде ёзулуг херек эртемниг кижилерниӊ ховар болуп турары” деп демдеглеп турар.
Ук эртем ажылында регионнуӊ социал адырында чаңчылчаан болгаш чаартылгалыг чүүлдер чүнү көргүзүп дээрге: Тывада «дуалдыг» (ийи талалыг) социал үнелээшкин барын чугулалап демдеглеп турар. Бир талада, иштики «үндезин» система, чоннуӊ, өг-бүлениӊ шаандан бээр сагып чораан чаӊчылдары (улуг улусту, аалчыларны хүндүлээр чорук, төрел-аймак харылзаалары, мал ажыл-агыйы, кат-чимис чыыры дээш оон-даа өске), база даштыкы талазы-биле , төрел-аймак бөлүктен дашкаар үнүп турары болур.
Тыва Республиканыӊ ниитилелде ажыл-агый адырларында кол өскерилгелерниң бирээзи болза, чаңчылчаан үнелиг чүүлдерниң каракка көзүлбес тускай хүлээлгелери болуп болур. Ук шинчилелдиӊ көргүзүп турары-биле алырга, Тывада ажылга хаара туттунарының нептеренгей апарган хевири – статистикаже чамдыкта кирбейн баар ажылга хаара туттунарының чаңчылчый берген хевирлери-биле чергелешкек хууда дузалал ажыл-агый болуп турар.
– Тываның күш-ажыл курлавырларының деңзигүүрүнүң баш бурунгаар санаашкын-биле, 2030 чылга чедир 77 муң хире ажылчын хереглеттинер болгаш ол-ла чылда тус регионнуң ажылчыннарының саны 113 870 кижи чедип болурунуң барымдаазы бар.
– Орук, тудуг, даг ажылдарынга херек ажылчыннар саны көвүдээр. Бо хүнде ук салбырларга ажылчын олуттарның 57% ээлеп турар. Ажылче хүлээп алыр чарлалдарныӊ 20 хире хуузу гидролог, повар, парикмахер, садыгжы болгаш чолаачылар херегин бадыткап турар.
– Амгы күш-ажыл рыногунда болгаш тускай мергежилдиг ажылчыннарны белеткээр, өөредир черлер аӊгы-аӊгы черлерде турары-биле ындыг удурланышкак байдалды эдери чугула, ол ышкаш Тыва Республиканың социал адырларында күш-ажыл курлавырлары болгаш күш-ажыл рыногунуң турум хайгааралы чугула негеттинип турар.
Социологтуг шинчилелдерниң анкетазынга хаара туттунган 1200 киржикчилерден (хоорай чурттакчылары: 650, көдээ-суур чурттакчылары: 550) айтырганының соонда, сан-чурагайны кысказы-биле көргүзерге мындыг болуп турар:
– Бедик мергежилдиг-даа болза, кудуку деңнелдиң мергежилде ажылдап чоруур мергежилдер – лаборант (60%), секретарь (57%), садыгжы (39) база хайгыылчы (29).
– Мергежилиниң аайы-биле профессионал өөредилге чедип алганнар, бирги черде башкы эртемниглер болуп турар.
– Ажыл чок хамаатыларның эр-кызы болгаш назы-харының аайы-биле хуваалдазыдан алырга, эр кижилер хөй болуп турар (69,3%), а артканы херээжен улус (30,7)
– Шинчилел ажылынга хаара туттунган ажыл-агыйлыг болгаш ажыл чок хамаатыларның орулгазының деңнелин көөрге – бир айда ортумаа-биле ажыл чоктар 12500 рубль, а ажыл-агыйлыглар – 25 мун рубль.
Шинчилел ажылының бирги эгезиниң түңнелдери-биле алырга:
- Тыва Республиканың чурттакчы чонунуң (ажыл-агыйлыг, ажыл чок) эртем-билиг талазы-биле бедик деңнелдиг, байлак курлавырлыг республикага хамааржыр. Ооң-биле чергелештир, ук байлак курлавырларны ажыглаар үре-түңнели шала чедимче чок болуп турар.
- Республикада кадрлар талазы-биле политиканың күш-ажылдың рыногунда кадрларның хереглелиниң турум деңзигүүрү кошкап, дээди эртемче угланып турар. Статистиканың сан-чуругайлары-биле алырга, амдыызында Тываның күш-ажыл рыногунда дээди эртем-билиглиг мергежилдиглер улуг негеттинмейн, харын-даа кудуку чергениң тускай эртемниглерниң хереглели улам улгадып турары көстүп турар.
- Мергежилин бедидер өөредилге үезинде шинчилел ажылынга хаара туттунганнарның чедип алган чамдык мергежилдери күш-ажылдың рыногунда хереглели эвээш болуп турар. Оон ангыда, бедик мергежилдиглерни хаара тудары ажык чок болур байдалды улгаттырып турары күш-ажылдың рыногунуң эвээш шыдал-быразының бир кезиинде дилээшкинни, деңзигүүр чок байдалдың дугайында чугааны тургузарынга идиг болуп турар.
- Кадрларның шуушкаа «янзы-бүрү деңнелдиң ажылчыннары – аңгы-аңгы деңнелдиң техниктиг ажылчыннары – ортумак чаданың специалистери – дээди чаданың специалистери» чүгле Тывада эвес, а бүгү чуртта бүдүрүлгениң боттуг негелделеринге дүүшпес апарган. Россияның рыногунуң сайзыралынга ажылчын мергежилдер хѳйү-биле негеттинип, ортумак деңнелдиң ажылчыннары безин бѳдүүн ажылчыннарже шилчип тургулаан үелер турган. Бистиң бодалывыс-биле алырга, республиканың экономиказы, күш-ажылдың рыногунуң сайзыралы амгы үеде үстүнде бижээнивис ышкаш байдалда туруп турар.
Дараазында өске эгелерде:
-Тываның чурттакчы чонунуң 65 хире хуузу ортумак орулгалыг улус бөлүүнче кирип болур. Чурттакчы чоннуң дөрттүң бир кезии орулгазы эвээш улус бөлүүнге хамааржып турар. Чээли алган киржикчилерниң хөй кезии (70%) ортумак орулгалыг улус бөлүүнге хамааржып турар. Орулгазының хөй кезии ай санының албан төлевирлеринче, ооң иштинде чээлилерже, чоруп турар. Шинчилелден алгаш көөрге, чурттакчы чоннуң орулгазы эвээш хирезинде чээли алыры көвүдеп турары чоннуң материалдыг шыдал-быразын бедидер үре-түңнелдиг аргалар тургузарынга шаптык кадып турар.
– Киржикчилерниң аразындан хөй кезии акша шыгжамыры кылырының оруктарын болбаазыратпайн, чүгле «шалыңдан шалыңче» деп үзелдиг чурттап турар. Киржикчилерниң хөй кезии (70%) хүн-бүрүнүң удур чарыгдалдарынга акша-төгерик четпезин демдеглеп турар. Делегей банкызының орулга хуваалдазы ёзугаар алырга, аъш-чемче чарыгдалдары 60% дан ажып турар болза, олар чединмес бөлүктерге хамааржыр. Киржикчилерниң үштүң бир кезии орулгазының 60% аъш-чемче чарып турар, а 42%-зу орулгазының чартыын ынаар үндүрүп турар. Ынчангаш, орулга талазындан алгаш көөрге, чедимчелиг кылдыр санаттынары чөгенчиг болуп турар.
Акша-хөреңги шыгжамырлар талазы-биле сорулгалары эки төлевилеттинмээнден, улуг өнчү, эт-херексел садып алыр чээли чокта болдунмас болуп турар.
Шинчилелдиң түңнелинден алгаш кѳѳрге: 1) бот-боттарынга дузалажыры – республиканың ѳрегелериниң бюджединиң тургустунарынга улуг үлүүн киирип турар. 2) Ѳрегелерниң чарыгдалдары орулгадан ортумаа-биле 10 000 хире акша ажып турар. 3) Айтырыгларга харыылаан ѳрегелерниң чартык кезии банкылардан алган чээлилерин тѳлеп чоруур. Ѳрегелерниң 20 хуузу хуу кижилерден чээп алган акшаларын тѳлеп чоруур. 4) Ѳрегелерниң орулгалыг талазы ажы-тѳлүнүң болгаш ѳг-бүлениң кежигүннериниң санындан хамаарышпас. 5) Хѳй-хѳй ѳрегелер чединмес байдалда турар. Кижи санынга хамаарыштыр орулгазы чурттаарының адакы хемчээлинге дүүшпес. Түңнеп чугаалаарга, ѳрегелер хѳй эвес орулгалыг болза-даа, боттарында бар акша-тѳгериин шын чарыгдап, аайлап шыдавайн турар.
Тыва Республикада ажыл-агыйның чаңчылчаан хевирлерин профессионалдыг хевирже угландырары.
«Чаңчылчаан хуу ажыл-агыйлыглар» – малчыннар, аңчылар, ивижилер, ук-дѳстүг хамнар, этно-хѳгжүмчүлер, улусчу эмнекчилер болгаш ѳскелер-даа кандыг-даа социалдыг магадылал чок ажылдап чоруур кижилер болур.
Ук ажыл-агыйның тѳлээлери Тывада хүндүткелдиг деп санаттынып турар-даа болза, бедик профессионалдыг бѳлүктерже кирерде, бодунуң ажыл-агыйын профессионалдыг хевирже киирип, бодунуң арга-мергежилин хоойлу ёзугаар бадыладып алыр ужурлуг.
Тываның социалдыг девискээринде «чаңчылчаан хевирниң ажыл-агыйжылары» күрүнениң деткимчези-биле сайзырап келген. Оларның хѳй кезии «хѳлегеде» эвес, а бодунуң ажыл-чорудуун ажык болдуруп, хоойлу ёзугаар бүрүткедип, үндүрүгнү тѳлеп турарлар. Дагдыныкчыларның дузазы-биле бо хевирниң ажылы дүрген сайзырап, Тываның мал ажыл-агыйынга болгаш экономикага эки салдарлыг болуп турар.
Тываның социал-экономиктиг байдалының дугайында монографияның эге сөзүнде Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич: “Ада-өгбелеривистиң ёзу-чаңчылдарын, ооң иштинде кандыг-бир өг-бүлениң азы төрел аймактың аразында өмек-дөмек болур чоруун буян деп санап чоруур мен. Ооң ачызы-биле бистиң чонувус нарын-берге амыдыралды ажып, чаңгыс чон бооп, чер-чуртувусту камгалап, аңаа күрүневисти тургузуп шыдаан бис. Элдеп чүве – үстүнде демдеглээн буянныг чаңчылдарывыс ядамык байдал-биле дорт хамаарылгалыг болганы. Чүге дээрге, төрел-дөргүлүнге, оларның деткимчезинге хөлүн эрттир ынаныр чорук чамдыктарывысты чарыгдалдарга тоомча чок, акша-хөреңгини өй-хемчээлин эртир чарыыр хамаарылганы тывылдырып турары болган!” деп демдеглеп турар.
Бо эртем-шинчилел ажылын тыва дылче очулдурар үевисте орус дылда 120 социологтуг база экономиктиг терминнер, сөс каттыжыышкыннарга база Россияның Чазааның хүлээп алганы «Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазы» деп дужаалында 218 экономиктиг терминнер нарын-берге терминнер таваржып турарын тодараттывыс.
Ынчангаш, бо эртем ажылының түңнелдерин алгаш көөрге, бо ажылдың ужур-утказын тыва дылче тайылбырлаары, бай-шыдалдыг чуртаарынга тыва дылдыү ужур-дузазы чугула деп бодап тур бис:
1) Төрээн дылын билир хамааты бүрүзү чуртунда болгаш делегейде экономиктиг байдалды төрээн дылынга школа назынындан тура сайгарып чоруур ужурлуг;
2) 2022 чылда Тываның күрүне университеди биле ТГШИ эртемденнериниң дузазы-биле «Экономиканың эге чадазының билиглери» деп өөредилге номун улуг класстарның өөреникчилеринге таарымчалыг кылдыр ажылдап кылыры негетинип турар;
3) Массалыг информастыг чепсектерин таварыштыр чаа өскерилгелиг рынок үезинде тыва ниитилелге тургустунуп келген нарын айтырыгларга хамаарыштыр тыва дылга эртем талазы-биле чедингир харыылап, кандыг экономиктиг билиглер чугула херегин үргүлчү чырыдары негеттинип келген.
Буян Донгак, экономика эртемнериниң кандидады, ТГСЭТШИ-ниң тускай эртемнер талазы-биле директорнуң оралакчызы