https://www.high-endrolex.com/22

Тыва дыл хүнүнге тураскааткан “Тыва дыл – чоннуң өнчүзү” деп аттыг V шуулганның пленарлыг хуралынга ТГСЭТШИ-ниң эртем ажылдакчызы Саян Сааяның илеткелиниң сөзүглели

ИНТЕРНЕТ ЧЕТКИЗИНДЕ ТЫВА ДЫЛДА  КАПСЫРЫЛГАЛАРНЫҢ АМГЫ БАЙДАЛЫ БОЛГАШ КЕЛИР ҮЕЗИ 

Дамырактар каттышкаш хем болур,

Тарамыктар каттышкаш күш болур.

 21 чүс чылда интернет четкизи, компьютер, телефон болгаш аңаа хамаарышкан программалар бистиң амыдыралывысче карак чивеш аразында кире берген. Аңаа хамаарыштыр чугаалаар болза, тыва дылдың байдалы сөөлгү 10 чыл тургузунда база чангыс черге  турбайн эки сайзырап олурар, ынчалза-даа четпестер болгаш берге айтырыглар артып турар.

Эң-не баштайгы айтырыг дээрге үш тыва үжүктүг «тыва танал» азы «тыва клавиатураны» кылыры турган.  Ол чүгле Word  программазы   эвес, а кандыг-даа интернет капсырылгага номчуттунуп болурун шиитпирээр ужурлуун кылыр турган. Чогум 3 тыва үжүктү ажыглап болурун ооң мырнында-даа 2000 чылдарның эгезинде шиитпирлеп турган, ынчалза-даа сөөлгү кылган программа эптиг болган: tyva_key.exe Windows-ка, key_mac.zip MAC OS-ка.

3 тыва үжүк чокта бистиң тыва сөзүглелдеривис көстүрү арай чиг болур азы чок болза ө,ң,ү деп үжүктер номчуттунмас турган. Сактыр боор силер, барык-ла 10 чыл буруңгаар тыва үжүктерни Word-ка силер «вставка», дараазында «символ» деп тургаш киирип турган силер. Амгы үеде MAC, LINUX болгаш Windows системаларга киирип алыр арга тыптып келген. Бо чүүл чүнү көргүзүп турарыл дээрге – кандыг-даа операционнуг системаларга бистиң 3 тыва үжүктү киирип аап болур апарган. Ол дээрге бир дугаар улуг базым болуп турар.

Компьютерлерниң соонда тыва үжүктерни бистиң хүн бүрүде тудуп чоруур смартфон телефоннарывыска кылыры аргажок чугула турган. Амгы үеде болза делегейниң кижилери телефоннарга хамаарыштыр ийи бөлүкке чарлып турар: Андроид эдилекчилери болгаш Айфон эдилекчилеринге.  Ол 2 бөлүктүң кижилериниң саны хөй, ынчап кээрге ол 2 бөлүктүң кайызынга-даа тыва клавиатураны азы тыва таналды кылып бээри чугула турган. Ол айтырыг база шиитпирлеттинген. Андроид системалыг телефоннар эдилеп турар улус тыва таналды киирип алыр дээр болза Play Market деп садыынче киргеш тыва танал деп киириптерге үнүп келир, киирип алганының соонда ажыглап болур. Айфонннар ажыглап турар улуска AppStore деп садыынче киргеш база-ла тыва танал деп бижээш кииирип аап болур. Маңаа база айтырыг тургустунуп болур: «тыва танал» азы «тыва клавиатура», кайызы шын болур ирги?  «Клавиатура» деп сөстү очулдуруп болур бе? ону тывалап чүү дээрил? «Баскыыш» тааржыр ирги бе? Бо айтырыгга филологтарның саналы чугула. Танал дээрге мында авторнуң (Күжүгет Алиниң) бодунуң чогааткан сөзү болуп турар.

Смартфоннарда кижилер хүн бүрүде мессенджерлер ажыглап турар, азы «дүрген чагаалажылгалар», чижээ:WatsApp, Telegramm, KakaoTalk дээш оон-даа хөй. Тыва ниитилелде болза эң-не нептереңгейи Viber болуп турар. Мессенджерлерде кысказы-биле бир-ле сеткилдиң байдалын сөзүглел чокка илередирде стикерлер азы чыпшырыглар ажыглаар. VIBER-ниң чижектерин бо чурукта көрүп болур силер. Чижээ, силерге бир солун чагаа келген, аңаа силер аңгы-аңгы чыпшырыглар ажыглап тургаш харыылап болур силер.

Амгы сайзыраңгай үеде кандыг-даа херектиг чүүлдерни онлайн кылдыр кылыры эки болуп турар, чүге дизе кижи сонуургаан чүүлүн интернеттен ажыткаш көрүп алыр. Ооң аңгыда, эртемден эвес, а бөдүүн кижи библиотека (ном саны)-же барып турбайн телефонундан көрүп аап болур. Чижелээрге электроннуг орус-тыва словарь –tyva.ru. Ол словарывыстың  үндезини 1980 чылда  Тываның Гуманитарлыг Институдунуң  үндүрген ажылы болуп турар. Бис шупту бар словарьларывысты мынчаан кылып алыр болзувусса чүгле бистерге эвес, а делегейниң кайы-даа булуңунда тыва дыл сонуургап турар кижилерге ажыктыг болур. Бо кончуг нарын электроннуг словарьны тургузарда бистиң институттан эртемденнер Саая Оюмаа Маадыр-ооловна болгаш Кызыл-Маадыр Авый-оолович Симчит иштики сөстер-биле ажылдарны кылып турган, а техниктиг талазын программист Күжүгет Али Александрович шеверлеп тургускан. Чүгле мындыг ийи дылдыг словарьлар эвес, а чаа үеге дүгжүп турар тайылбырлыг онлайн словарьлар кылыры чугула: экономиктиг терминнерниң тайылбырлыг словары, чаа юридиктиг терминнерниң тайылбыр словары дээн чижектиг. Чоокта чаа база, Тываның Башкыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол Чазак хуралынга чаа словарьларның херегиниң дугайында база чугаалап турган.

Компьютерлерге тыва клавиатураны кылганының соонда 2013 чылда бир дугаар улуг тыва интерфейс тургузарының айтырыы үнүп келген. Ооң мырнында база тыва интерфейстиг сайтылар турган, ынчан ол сайтыларның саны болгаш менюзу эвээш турган. Бо төлевилелди кылыры херек деп ол үениң авторлары демдеглеп турганының чылдагааннары: бирээде ВКонтакте деп социал-четки 2010-дан тура тыва ниитилелге эң нептереңгей турган. Кызыл, Ак-Довурак дээш дилээшкинге бижиирге кижилер саны 70 муң ажыг турган. Ийиде,  ол нептереңгей социал-четкини ажыглап турган улустуң дылынче сөстер хөктүг кылдыр кирип эгелээн, чижээ: друзьяларже добавлятьтаар, страницаны удалятьтаар, настройкаларны редактироватьтаар дээш оон-даа хөй. Бо сөстер терминнер-даа эвес, а дылда хүн бүрүде ажыглаттынып турар сөстер болуп турар. Терминнерге хамаарыштыр чугаалаар болза, маңаа чаа терминнерни тыва дылдың иштинден аңгы-аңгы аргалар ажыглап ап, чамдык терминнерни англи болгаш орус дылдан арттырарын арттырып, өске дылдар-биле деңнеп тургаш улуг ажыл кылдынган. Бергедээшкиннерниң чижээн алыр болза, орустап пользователь, англи дылда user деп сөс нарын болган. Тыва дыл 2 вариантыны берип болур турган, ынчап кээрге бис интернет арынны ажыглап турар бис бе, азы эдилеп турар бис бе деп домакка хөй маргыштыг айтырыглар үнүп турган. Дараазында терминнерниң кылган кылып алыр аргалары ам-даа ажык хевээр:

Четки – Бо сөстү online деп чүүл демдеглеп турар кылдыр кылып алып болур бе? Словарьларда балык тудар четки, демир-орук четкизи бар, а интернет четкизи кылдыр делгемчидип алыр болза кандыг ирги?

Шуудаң – эргижирээн сөстерни эгидериниң аргалары. Бо таварылгада, эргижирээн сөстерни эгидери  болур бе? Азы кандыг бар хевири ынчаар артырар бе деп айтырыг тургустунуп турар.

like – англи дылдан келген сөстер (солун азы аянныг). Бо таварылгада эгезинде очулдурукчулар аянныг деп көрүп турган, ынчалза-даа багай медээни кижи аянныг дээри шын эвес болур, ооң орнунга солун деп сөс тааржыыр боор.

Тыва ВКонтактени шилип алырда «региональные настройки»-же киргеш «выбрать язык» деп чүүлдү шилип алыр.  ВКонтакте амдыгаа дээр эң улуг менюлуг социал-четки болуп турар, оон аңгыда ону ажыглап турар кижилер хөй, ынчап кээрге дылче салдары күштүг болуп турар. Ынчангаш, тыва дылче дорту-биле кирип турар хүн-бүрүде ажыглаттынып турар интернет четкилериниң сөстерин эки кылгаш бадылаары чугула. Терминкомга 10-даа болза терминнерни сайгарып көрген  болза улуг шимчедиг болур. Чүге дизе дылга хамаарышпас улус ону кылырга айыылдыг.

Оон аңгыда, Яндекс Алиса деп үннүг дузалакчыны ажыглап, сөстерни көрүп болур. Ону ажыглаарда, Яндексти ажыткаш, «голосовой помощник» деп тананы баскаш «запустить навык мен тыва мен» деп команданы киир бижиптер. Дараазында бир сөстү орустап чугаалаарга ол тывалап харыылап бээр, ынчалза-даа Яндекс Алиса орус дыл кырынга үндезилеттинген болгаш ооң тывалаары арай чиг, чижээ ында өк-биле адаар үннер чок, узун ажык үннерни адаары багай. Ынчалза-даа база ол улуг чедиишкинге хамааржыр.

Амгы үеде гуманитарийлер болгаш программистер каттышкаш ниитилелге ажыктыг тыва дылга хамаарышкан хөй программаларны кылып болур. Бо ажылдарга техниктиг талазын кылып, хөй төлевилелдерни башкарып турган Али Александрович Күжүгетке четтиргенивисти илередири чугула боор.

Саян Саая, ТГТШИ-ниң словарь бөлүүнүң эртем ажылдакчызы

Поделиться ссылкой: