Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң дыл секторунуң эртем ажылдакчылары «Чоннуң диктантызы» деп улуг хемчегни Кызыл хоорайның аңгы-аңгы албан черлеринге Тыва дыл хүнүнге тураскаадып чоруткан.
Ук хемчегниң кол сорулгазы – тыва дылдың ниитилелде туружун бедидери болган.
Дыл бɵлүүнүң удуртукчузу, башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Надежда Чылбаковна Серээдарның дилээ-биле, «Чоннуң диктантызы» деп хемчегге ноябрь 1-де тыва дыл хүнүнге тураскаадып, чогаалчы Сайлыкмаа Салчаковна Комбу «Дылывыс ̶ чоргааралывыс» деп сөзүглелди чогаадып берген. Шагаа байырлалын таварыштыр чогаалчы Александр Сүүр-оолович Ондар «Алдын-кыстың Шагаазы» деп сөзүглелди диктантыга таарыштыр тургускан. Диктантының киржикчилеринге чогаалчыларның допчу-намдарларын таныштырып, оларның чонунга байыр чедириишкиннерин болгаш диктантының сɵзүглелиниң аянныг номчулгазының видеобижидилгелери хемчегни бир онзагай кылдыр каастап турган.
Диктант-биле чергелештир, аңгы-аңгы албан черлеринге тыва дылдың амгы үеде байдалының дугайында кыска илеткелди Надежда Чылбаковна Серээдар доктаамал чорудуп турган.
Ук хемчегге ниитизи-биле 14 албан черинден 350 ажыг кижи идепкейлиг киришкен. Оларга Тыва Республиканың Чазак чери, Тыва Республиканың Дээди Хуралдың депутаттары болгаш аппарат ажылдакчылары, Кызылдың Мэрия ажылдакчылары, Кызыл хоорай шүүгү чериниң ажылдакчылары, «Республиканың пенсия фондузу», Аныяктар болгаш спорт яамызының ажылдакчылары, «Шын» солуннуң ажылдакчылары, «Кызылдың 2 дугаар эдип чазаар колониязының ажылдакчылары», «Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвүнүң» ажылдакчылары, Республиканың ортумак өөредилге черлериниң директорлары бижээн. Көдээ ажыл-агый техникумунуң башкыларынга болгаш сургуулдарынга диктантыны бижидерин боттары дилээш, изиг күзели-биле киришкен.
Шагааның ак айында «Чоннуң диктантызы» деп хемчегни уламчылап, «Кызыл хоорайның кырган болгаш инвалид улус бажыңынга» чедип, улуг назылыг улузувус-биле чолукшуп, амыр-мендизин айтырбышаан, диктантыны бижиткен бис.
Шагаа дээрге тыва улустуң эң-не ыдыктыг болгаш үндезин байырлалы болганда, хоочуннарывыс-биле ужуражылга онзагай, аажок чылыг-чымчак байдалга эрткен. Олар ̶ тɵрээн дылывыстың, ёзу-чаңчылдарывыстың ёзулуг кадагалакчылары, ынчангаш үре-түңнелдиг, кайы-даа талага удур-дедир өөредиглиг бодалдар үлешкен ажык чугаа болган.
Ужуражылгага ниитизи-биле 25 хире кижи киришкен. Хоочуннарывыс тыва дылывыстың кол дүрүмнерин ˗ сөс ортузунга дакпырлап бижиир ажык эвес үннерниң үжүктерин шын бижиирин, сөс эгезинге п-б, т-д дээн хевирлиг үннерниң үжүктерин ˗ эки билир болганынга магадап чоргаарландывыс. Олар тыва дылды кадагалап арттырып алырын база тыва чоннуң келир үезин, ɵзүп олурар салгалдың тыва дылга хамаарылгазын, чиңгине тыва төрел-аймактар аттарын кадагалаарының дугайында сагыш-сеткили дүвүреп чоруурун чугаалап берген.
Хоочуннар аразында акшый берген энелер-даа, аксагалдайлар-даа аажок каас-коя, торгу-маңнык идик-хептиг, бедик кɵдүрлүүшкүннүг, омак-сергек диктантыга киришкен.
Диктантының түңнелинде бирги черни Ооржак Калдар-Кыс Комбу уруу (72 харлыг), ийиги черни Ондар Кертик Баянсановна (76 харлыг), а үшкү черни Сонам Тана Иргитовна (83 харлыг) алган. Арткан киржикчилерге дараазында тускай аттарны тывыскан: Салчак Долума Хертековна (84 харлыг) «Чечен сөстүң дарганы», Куулар Алдын-оол Бора-Көжээевич «Эң-не экер-эрес бижикчи», Санчыт Галина Шойдаковна «Эң-не кичээнгейлиг бижикчи», Очур Нина Михайловна «Эң-не чараш хол үжүүнүң ээзи», Дурбуй Валентина Каадыр-ооловна «Эң-не кызымак бижикчи», Ондар Шаңгыр Алдын-ооловна «Эң-не соруктуг бижикчи» деп тускай аттарга төлептиг болган. Ачы-буянныг ажылдакчылардан Хертек Сайлык Даниловна, Сагаан Алисмаа Шолбан-ооловна эки бижээш, шынзылга бижиктер болгаш тоолдар номнары-биле шаңнаткан.
Ужуражылганың түңнелдерин үндүрүп, тиилекчилерге шаңналдарны эртем ажылдакчылары тывыскан соонда, «Чоннуң диктантызынга» киришкен хүндүлүг киржикчилер боттарының өөрүп четтиргенин илереткен.
Бис, тыва чон, аныяк-өскен болгаш эртем ажылдакчылары хоочуннарывыстан үлегер ап, төрээн дылывысты ханы өөренип, келир үениң салгалдарынга төрээн дылывыстың сүүзүнүн чидирбейн арттырар ужурлуг бис.
Баштайгы тыва профессор, филология эртемнериниң доктору, тыва дылдың эң кол шинчээчилериниң болгаш суртаалчыларының бирээзи Шулуу Саттың «Төрээн дылынга йөрээлин» чонувуска бараалгаттывыс:
Улуг-Хемниң агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри дег арыг, бора-хектиң эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңиниң алгы-кышкызы сиңген.
Чырык өртемчейге карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында чор мен. Өргүн-көвей улустарның дылдарының,аялгаларының аразынга мөңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!
ТИГПИ-ниң дыл бөлүүнүң эртем ажылдакчылары –
секторнуң эргелекчизи, башкарыкчы эртем ажылдакчызы,
филология эртемнериниң кандидады Надежда Чылбаковна Серээдар,
эртем ажылдакчылары Аянмаа Кошкар-ооловна Салчак,
Чинчи Семеновна Санаа, Мочурга Романовна Хомушку.