Тываның сураглыг чурукчузу С.К. Лаңзыының 90 хар оюнга тураскааткан өөреникчилерниң Республика чергелиг эртем-практиктиг конференциязы

2017 чылдың ноябрь айның 19-туң хүнүнде Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды сумузунуң ортумак школазынга  Тываның эң баштайгы профессионал  чурукчузу Сергей Ланзыының 90 хар  оюнга тураскааткан   «Ланзыының  салгалдары» деп Республика чергелиг эртем-практиктиг конференциязы болуп эрткен.

Конференцияның байырымныг ажыдыышкын кезээ: 

 

Төрээн черим – ава черим,

Төлү меңээ чүүден эргим.

Ындыг черни тыппас-даа мен.

Чыргаландым – эргим суурум.

Төрээн черни, төрел  чонну –

Төөгүвүстү черле утпаал!

Чедиишкинге, алдарга-даа

Чедире бээр буянывыс – деп шүлүк одуруглары-биле эгелээн. 

 

Ук конференцияның ажылын бараалгадырының мурнунда Чыргаланды школазында  музей ажылдап турарын медээлээри чугула.

 Музей бодунуң ажылын 2006 чылда эгелээн. Ук музейге Тываның дылдың, литератураның болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң директору, туураан төөгүчү, кайгамчыктыг ханы болгаш делгем эртем-союлдуг шылгараңгай шинчилекчи, сагыш-сеткилиниң культуразы кедергей бедик интеллигент тыва кижи, Чыргаландыжыларның  сураглыг чаңгыс чер чуртуу, академик Юрий Лудужапович Аранчынның адын тывыскан. 

Музейниң хер-херекселин, экспонаттарын  чыып эгелээн кижи – ук сумунуң үндезин чурттакчызы, Чыргаланды школазының хоочун башкызы – Очур-Хоо Сагдыевна Эртине болган. Ол бодунуң чыгганы экспонаттарга даянгаш, ук музейни школаның директору, Аранчын академиктиң Фондузунуң удуртукчузу Амур Кара-Хунаевич Увангурнуң, база башкылар коллективиниң, сумунуң болгаш кожууннуң удуртулгазының изиг деткимчези-биле тургузар аргалыг болган.

Ю.Л. Аранчын аттыг музейни кылып тургузарының дугайында бодалды сеткилинге төрүттүндүрүп, ону канчаар кылып алырын хүн-бүрүде бодап келгени-биле О.-Х.С. Эртинениң  киирген үлүү улуг болганы чугаажок. Ооң ол кылып-бүдүрген ажылы сумунуң чонунуң бедик үнелелин алган. Сумуга болгаш школага келген аалчылар музейни сонуургап көрүп, ажы-төл кижизидилгезинге ооң үнезиниң бедиин демдеглеп турары өөрүнчүг. Ынчангаш, конференцияның ажылын ажыдып тура, Чыргаланды школазының башкылары болгаш өөреникчилери:

 

                                            Чыргаландыжылар!  

                                            Төөгүвүс дөстүг бис!

                                            Төөгүвүс быжыг бис!

                                            Төөгүвүс күштүг бис! – деп сөстерни чаңгыландыр кыйгырганы музейниң чонга ажыктыын, ооң кижизидикчи утка-шынарының ханызын бадыткап турар-дыр.

                                            

Конференцияның ажылының ажыдыышкынынга Чыргаланды школазының өөреникчилери Тываның Амбын нояннарының төөгүзүнге хамаарышкан экскурсия-көргүзүгнү ус-шеверлерниң каастап тургаш даарап белеткээни национал шынарлыг хептерин кедип шиметтинипкеш, Амбын ноян чагырыкчыларның  ажыл-чорудулгазын, салым-чолун, төөгүзүн бирден бирээ чокка  уран номчулганың дузазы-биле эртем Конференциязының киржикчилеринге  болгаш аалчыларга бараалгатканы солун болгаш ханы утка-шынарлыг болган. Байырымныг ажыдыышкынның соон дарый  конференция бодунуң ажылын эгелээн.

         Конференцияның киржикчилеринге болгаш школаның, сумунуң аалчыларынга амыр-мендиниң чылыг-чымчак сөстерин Чыргаланды школазының директору  Чечена Сандан-ооловна Увангур чугаалаан.

          Ооң соон дарый Тыва Республиканың Чурукчулар Эвилелиниң даргазы, Россияның Чурукчулар Эвилелиниң кежигүнү, амгы үениң тыва чурукчуларының аразында бодунуң уран-чурулгазынга  онзагай аргаларны ажыглап тургаш  чуруктар сиилбиир алдарлыг чурукчу Чурук Шой Улзайович чыылганнарга байыр чедирбишаан, Тываның бир сураглыг кижилериниң бирээзи Сергей Кончукович Лаңзыыга тураскаадып мындыг хемчеглерни ук школаның удуртулгазы эрттирип,  чаңгыс суму чурттуг алдарлыг өгбезин  башкылар, ажы-төл бедик үнелеп, хүндүткеп турарынга өөрээн сеткилин илереткен.

         Сергей Кончукович Лаңзыы чурукчунуң чырык адын  мөңгежиткен бо эртем конференциязынга, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчылары ук школаның чалааны-биле, база  республиканың школаларынга, болгаш өске-даа улуг-биче чергелиг өөредилге черлеринге эртем ажылының талазы-биле дуза кадар чаңчылчаан ажылының ээлчеглиг үнүүшкүнүн кылып келгеннер.

Тываның гуманитарлыг эртем-шинчилел ажылында бир кол адыры болур тоол болгаш бурунгу чугаалар шинчилекчизи, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң аас-чогаал  секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады  Зоя Баировна Самдан сөс алгаш С.К. Лаңзыы чурукчунуң, ооң тоолчу авазы Сержиңмаа Ашак-ооловна Быдыргын дугайында сактыышкыннарны чугаалап,  чыылганнар-биле үлешкен.

             

Ол-ла институттуң эртем архивиниң эргелекчизи Салчак Василий Савырович бодунуң байырымныг чугаазынга дараазында бодалдары-биле үлежип, чагыг-сөзүн өөреникчилерге айыткан: «Эргим, уруглар, оолдар, Чыргалаӊдыжылар! Тываныӊ бир чоргаарланчыг оглу, бир дугаар профессионал чурукчу Сергей Кончукович Ланзыныӊ 90 хар оюн таварыштыр эрттирип турар бо республика чергелиг хемчээӊерге киржип чедип келгенимге дыка ɵɵрүп тур мен. Улуг чурукчунуӊ дугайында ооӊ тɵрээн черинге мындыг онзагай эртем-практиктиг конференцияны эрттирип, аӊаа Кызылдан студентилер, эртем ажылдакчылары, ϴвүрден школачылар башкызы-биле кады киржип кээп турары ɵɵрүнчүг-дүр. Мен база бо ышкаш бир онза тɵɵгүлүг болуушкунну сакты-дыр мен. Бистиӊ чаӊгыч чер чурттуувус бир дугаар профессионал композитор А.Б. Чыргал-оолдуӊ тɵрээн черинге Бай-Тайга кожууннуӊ Шуй сумузунга мындыг хемчегге киришкеш база дыка магадаан мен. Тɵрээн Тывавыстыӊ ындыг тɵлептиг, ховар дээн салым чаяанныг оолдарыныӊ чаӊгыс чер чурттуглары бооп, оларны мɵӊгежидип, делгередир ажыл-херектерни бүдүржүп турарывыс чаагай-дыр. Башкыларыӊар база ɵɵреникчилер силер кызымаккай, чүткүлдүг чогаадыкчы дилээшкиннериӊер-биле, чаа-чаа тывыштарыӊар-биле бистерни, киржикчилерни хей-аът киирип турдуӊар. Бодуӊарныӊ амы-хууда-даа, ɵɵреникчи, сургуул шааӊар-биле чогаадыкчы чаа-чаа ажыдыышкыннарны күзедим!».

 

КОНФЕРЕНЦИЯНЫН ПРОГРАММАЗЫ

09.0    – 10.00 чч. – Конференцияның ажылынга киржип келгеннерни    бүрүткээри. Аалчыларны байырымныг байдалга хадактар сөңнеп туруп уткуп алыр кезээ.

 

10.0    – 11.00 чч. – Академик Ю.Л.Аранчын аттыг төөгүлүг чурт-шинчилел музейи-биле аалчыларны таныштырары болгаш    Конференцияның киржикчилеринге экскурсия кылыр кезээниң ажылы. 

11.00 – 12.00 чч. – Сергей Кончукович Лаңзының 90 харлаанынга тураскааткан эртем-практиктиг Конференцияның болгаш «Тываның бир дугааргы дээди эртем-билиглиг чурукчузунуң салгакчылары» деп уран-чурулга мөөрейиниң   ажылының чорудулгазы.

 

12.30 – 13.30 чч. – Конференцияның  секция-адырларының ажылы болгаш и уран-чурулга мөөрейиниң түңнелин үндурер ажылдың чорудулгазы.

 

13.30 – 14.00 чч. – Дүштеки чемниң чапсары.

 

14.00 – 15.00 чч. – Конференцияның ажылының түңнелдерин үндүрери, шиитпир хүлээп алыр болгаш мөөрейниң киржикчилеринге шаңнал тыпсыр кезээ.

 

               

Эртем практиктиг Конференцияның секцияларының ажылының чорудулгазы дараазында чурумга чагырткан.

 

1. 5-7 класстарның секциязы:

Секцияның ады:  «Тываның бир дугааргы дээди эртем-билиглиг чурукчузунуң салгакчылары болгаш кайгамчыктыг тыва уран-чурулга өнчүзү».  

Секцияның удуртукчузу:  Тываның эртем-шинчилел  институдунуң даштыкы чурттар-биле харылзаа тудар килдизиниң эргелекчизи,  Бичелдей Ульяна Павловна  шажын-чүдүлгени эртем талазы-биле шинчилээриниң эртем ажылдакчызы  (Ph.D).

         Өөреникчилерниң илеткелдери: 

 

1.  Донгак Долгар, Тес-Хем кожууннуң Ортаа Шынаа суму школазының 6 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады:  «Тываның  сураглыг даш-чонукчуларының дугайында». Эртем удуртукчузу: Сайзана Кан-Демировна Маадыр.
2. Балдаң Оргаадай, Тес-Хем кожуунунуң Чыргаланды суму школазының 7 «а» клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Чурук Шой Улзаевичиниң  уран-чурулгазының дугайында». Эртем удуртукчузу: Ю.Л. Арачын аттыг музейниң эргелекчизи Урана Делгер-ооловна Эртине.
3. Биче-оол Хүреш,  Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының 7 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Чурукчу Чооду Мерген  Бурунаевич». Эртем удуртукчузу: Чойгана Владимировна Биче-оол.
4. Тангыт Адина, Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды суму школазының  5 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Сергей Ланзы – чаңгыс чер-чурттуувус». Эртем удуртукчузу: Сайлык Бугалдырович Сырат.
5. Дирчин Сергекмаа,  Чеди-Хол кожууннуң Хову-Аксы школазының 6 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Бедик салым-чаяан». Эртем удуртукчузу: Сайзана Андреевна Дирчин.

 

Ук секцияга киришкен ажы-төлдүң ажылдап кылган болгаш номчаан илеткелдериниң мергежил талазы-биле үнелели: 

 

№	Ф.И.О.	Название работы	Сумма баллов	Результат
1	Тангыт Адина	«Сергей Ланзы – чаңгыс чер-чурттуувус».	14	I
2.	Биче-оол Хүреш	«Чурукчу Чооду Мерген Бурунаевич».	11	II
3.	Дирчин Сергекмаа	«Бедик салым-чаяан».	7	III

   

1. 8 –ки  классчыларның секциязының ажыл-чорудулгазы.

Секцияның ады: «Тываның бир дугааргы дээди эртем-билиглиг чурукчузунуң салгакчылары болгаш кайгамчыктыг тыва уран-чурулга өнчүзү».  

 

Секцияның удуртукчузу: Зоя Баировна Самдан.

Өөреникчилерниң илеткелдери:

 

1. Куулар Олча,  Ɵвүр кожууннуң Хандагайты школазының 8 клазының өөеникчизи. Илеткелиниң ады: «Айдыс-Куулар – салым-чаяанныг чонукчу». Эртем удуртукчузу:  Айланмаа Владимировна Куулар.
2.  Натпит-оол Сайлана,  Ɵвүр кожууннуң О-Шынаа суму школазының  8 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Даглыг чернин, чурукчузу – Саая Сарыг-оол». Эртем удуртукчузу: Салим Олегович Натпит-оол.
3. Лопсан-Серен Вилория, Ɵвүр кожууннуң Хандагайты суму школазының 8 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Ɵвүр кожууннун, тураскаалдарының төөгүзү». Эртем удуртукчузу: Айланмаа Владимировна Куулар.
4. Бүлчүң Бат-Байыр, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының  8 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Хомушку Чургуй-оолдуң тураскаалы». Эртем удуртукчузу: Аржаана Викторовна Куруу.
5.  Ховалыг Янки, Ɵвүр кожууннуң Хандагайты суму школазының 8 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Ɵвүр кожууннуң чурукчулары». Эрте удуртукчузу: Айланмаа Владимировна Куулар.
6. Монгалбии Айнаш, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының  8 клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады:  «Хая-даштарда чурумалдар болгаш оларны камгалап-кадагалап алырының айтырыглары». Эртем удуртукчузу:  руководитель Айлаң Дажыевна Доржу.

 

Ук секцияга киришкен ажы-төлдүң ажылдап кылган болгаш номчаан илеткелдериниң мергежил талазы-биле үнелели: 

 

№	Ф.И.О.	Название работы	Сумма баллов	Результат
1	Бүлчүң Бат-Байыр	«Хомушку Чургуй-оолдуң тураскаалы»	19	I
2.	Ховалыг Янки	«Ɵвүр кожууннуң чурукчулары»,	18	II
3.	Монгалбии Айнаш	«Петроглифы и их охрана».	17	III

  

1. 9-11 класстарның өөреникчилериниң болгаш өске өоредилге черлериниң сургуулдарының секциязы.

Секцияның ажылының башкарыкчызы: Тываның эртем-шинчилел институдунуң эртем архивиниң эргелекчизи Василий Савырович Салчак.

         Киржикчилерниң илеткелдери:

1.  Дойнур Субудей, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының 9-ку клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Салым-чаяанныг чаңгыс чер-чурттуувус – Доңнай-оол А.С.». Эртем удуртукчузу: Аржаана Викторовна Куруу.
2.  Чайнаа Алдынай, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының 10-гу клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Чурукчу Чооду Мартый-оол Кежик-Чыргалович». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Аяна Яндаевна Идам.
3. Болат-оол  Мерген-Херел,  Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг  уран-чүүл училищезиниң сургуулу. Илеткелиниң ады: «Игилдиң бир хевири». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Алдын-Херел Сергеевич Тас.
4. Самдарак Байыр, Чыргаланды суму школазының 11-ги  клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Василий Демин – первый наставник художников Тувы». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Урана Делгер-ооловна Эртине.
5. Ак-оол Сайлык, Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды сум школазының 10-гу  клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Чурукчу-скульптор – Леонид Хайынович Уржук». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Алдынай Каадыр-ооловна Бавын-оол.

Ук секцияга киришкен ажы-төлдүң ажылдап кылган болгаш номчаан илеткелдериниң мергежил талазы-биле үнелели: 

 

№	Ф.И.О.	Название работы	Сумма баллов	Результат
1	Чайнаа Алдынай	«Чурукчу Чооду Мартый-оол Кежик-Чыргалович»	5	I
2.	Ак-оол Сайлык	«Чурукчу-скульптор – Леонид Хайынович Уржук»	4	II
3.	Болат-оол Мерген-Херел	«Игилдиң бир хевири»	3	III

 

1. 5-7 класстарның секциязы:

Секцияның ады: «Кижилер. Бадыткалдар. Болуушкуннар».

Секцияның башкарыкчызы: Тываның эртем-шинчилел институдунуң моол шинчилелдер секторунуң эртем ажылдакчызы Любовь Кенденовна Хертек.

Киржикчилерниң илеткелдери:

 

1. Серендоо Алдын-Сай, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының 7-ги  клазының өөреникчизи. Илеткелдиң ады: «Ак-Бедик – священная гора». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Сайзана Романовна Дагба.
2.  Шойдак Бүдел, Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды суму школазының  7-ги «б» клазының өөреникчизи. Илеткелдиң ады: «Сумувустуң ус-шеверлери». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Айна Васильевна Шойдак.
3.  Эртине Тайгана, Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды сумузунуң 7 «б» клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Кызыл хоорайда мани хуртузунуң тургустунган төөгүзү». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Урана Делгер-ооловна Эртине.

 

Ук секцияга киришкен ажы-төлдүң ажылдап кылган болгаш номчаан илеткелдериниң мергежил талазы-биле үнелели: 

 

№	Ф.И.О.	Название работы	Сумма баллов	Результат
1	Эртине Тайгана	«Кызыл хоорайда мани хүртүзүнүң тургустунган төөгүзү»,	15	I
2.	Шойдак Бүдел	«Сумувустуң ус-шеверлери»	14	II

  

1. 8-11 класстарның секциязы.

Секцияның ады:  «Кижилер. Бадыткалдар. Болуушкуннар».

Секцияның башкарыкчызы: эге класс өөреникчилериниң  башкызы Лина Каадыровна Балдан. 

Киржикчилерниң илеткелдери:

1.  Маадыр Аганак, Тес-Хем кожууннуң  0- Шынаа суму школазының  9-ку клазының өореникчизи. Илеткелиниң ады: «Уруглар делегейиниң шинчилекчизи». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Тюлюш Байлак Васильевна.
2. Шыырап Олча, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының 10-гу  клазының өөреникчизи. Илеткелиниң ады: «Берт-Даг сумузунда инектерниң шола аттары». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Идам Аяна Яндаевна.
3. Сарыг-оол Саглай, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының 8-ки  клазының  өөреникчизи. Илеткелиниң ады:  «Берт-Даг школазының музейи». Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы: Айлаң Дажыевна Доржу.

4.  Айыыжы Буян, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суму школазының 8-ки клазының өөреникчизи, Илеткелиниң ады: «Баг-манчак өрүүрүнүң, аргалары». Эртем талазы-биле удуртукчузу: Семен Владимирович Седип-оол.

 

 Ук секцияга киришкен ажы-төлдүң ажылдап кылган болгаш номчаан илеткелдериниң мергежил талазы-биле үнелели: 

 

№	Ф.И.О.	Название работы	Сумма баллов	Результат
1	Айыыжы Буян	«Баг-манчак өрүүрүнүң, аргалары		I
2.	Шыырап Олча	«Берт-Даг сумузунда инектерниң шола аттары»		II
3.	Сарыг-оол Саглай	«Берт-Даг школазының музейи»		III

 

         Конференцияның кол темазы чурукчу кижиге тураскааткан болганда ооң ажылын белеткээн башкылар уран-чурулга мөөрейин эрттирерин шиитпирлээни   мерген болгаш солун ажыдыышкын болган. Ук мөөрейге  республиканын кожуун, суму, хоорайларындан 150 уруглар чуруктарын киириштирген. Мөөрейниң ажылын Тываның Чурукчулар Эвилелиниң удуртукчузу Шой Улзайович Чурук башкарып  эрттирген. Мөөрейниң түңнелинде ооң киржикчилери дараазында черлерни угланыышкыннар аайы-биле тус-тузунда ээлээннер.

  

1-4 класстарның өөреникчилериниң аразынга болган мөөрей:

 

Бойдус темазынга чураан чуруктарга:

 

1 – ги черни  2 класстың өореникчизи Сырат Виктория ээлээн.

2 – ги черни  4 класстың  өөреникчизи  Дежит Денис биле 1-ги  класстың өөреникчизи  Самбуу Давид үлешкеннер.

3 – кү черни  – 4 класстың өөреникчизи  Кунаа-Сиирин Кларина  ээлээн.

 

 Чоннуң чаңчылдарын илереткен чуруктарга:

 

1 – ги черни  Кызыл хоорайның дугаары  7 школазының өөреникчизи Шактар Айда-Сай биле 2-ги  класстың өөреникчизи  Эренчин Сайын үлешкеннер.

2 –ги черни  3-кү  класстың өөреникчизи  Ооржак Виолетта ээлээн.

3 – ги черни  3- кү класстың өөреникчизи  Миндин Самир биле 3-кү классчы Томбуу Кежик үлешкеннер.

 

Натюрморт чураан чуруктарга

Кызыл хоорайның 7 дугаар школазының өөреникчизи  Маады Айрана  бирги черни ээлээн. Ийиги черни 4 классчы Минчей Долума ээлээн, үшку черни 1-ги класстың өореникчизи Шойдак Сылдыс биле 4-кү классчы  Севилбаа Динара үлешкеннер.

 

5-7 класстарның өөреникчилериниң аразынга чурук мөөрейи:

 

Бойдус темазынга чуруттунган чуруктарга:

Берт-Дагдан  Сырат Лилия бирги черни чаалап алган. Ийигизин – 7 класстың өөреникчизи Шагаачы Монге, а 5 классчы  Тангыт Адина үш дугаар черни ээлээн.

Чоннуң чаңчылдарын көргүскен чуруктарга:

6 классчы Тангыт Адьян бирги черни, 7 классчы Шагаачы Монге – ийигизин, а үшкүзүн – 7 класстың өөреникчизи  Балдан Оргаадай  тус-тузунда алганнар,

 

Натюрморт чураан чуруктарга:

Хову-Аксындан келген  6 классчы Дирчин Сергекмаа бирги черни ээлээн. Ийиги черни Берт-Даг школазының өөреникчизи Арачаа Эчис, үшкү черге 6 класстың өореникчизи Тангыт Адина   төлептиг болган.

  

Ук мөөрейге эге класстарның өөреникчилери база идепкейлиг киришкеннер. Оларның күжениишкинин мөөрейниң удуртукчузу онзагайлап көргеш, тускай  шаңналдарны тыпсыр деп шиитпирни чарлаан. Ынчангаш, эге классчылардан   бирги черниң шаңналынга Монгуш Доваадор төлептиг болган.    Ийиги черниң шаңналын Бодаалай Сылдыс алган, а үшкү черни  Бодаалай Кежиктиг  ээлээн.

          Конференцияның ажылы кежээ хүн ажып, караңгы имир дүжүп келгенде адакталган. Ооң төнчү кезээ база-ла хей-аът көдүрлүүшкүннүг, байырымныг бедик байдалга эрткен.

Ук эртем шуулганының ажылын белеткеп эрттирген башкылар чаңгыс чер чурттуу улуг эртемден  Юрий Лудужапович Аранчынны катап база ханы чоргаарал-биле сактып, ооң: «Тыва улус маадырлыг, кайгамчык, байлак төөгүлүг» деп айтып чораанын үнелеп, ол сөстерде сиңген  шын бадыткалдың чигезин магадап, ооң тыва чонун, салгалын төрээн чуртунуң төөгүзүн камнап, өөренип, мөңгежидип  чоруурун катап-катап чагып сөглээн  ыдыктыг чагыынга шынчы база ооң чырык ат-алдарынга  төлептиг болуп  арттарын чүректериниң ханызындан даңгыраглап чугаалаан.

         Конференцияның төнчү кезээнге Кызыл хоорайдан келген чурукчу Ш.У.Чурук, эртем ажылдакчылары З.Б. Самдан,  В.С. Салчак,  Л.К. Хертек, У.П. Бичелдей эксперт ажылын кылып,  конференцияның белеткелинге, ооң ниити чорудулгазынга хамаарылгалыг ажыктыг бодалдары-биле үлежип, база өөреникчилерниң илеткелдериниң чедер-четпес талаларын сайгарып, эртем ажылының онзагай-даа, нарын-даа  талары-биле таныштырып, боттарының үнелелин берген.  

Эртемденнерден аңгыда башкылар – Л.К. Балдан,  У.Д. Эртине олар школаның өске башкылары биле бир деңге өөреникчилерге эртем ажылының амыдыралга ажыктыг талаларын, кижи бүрүзү долу өөредилгелиг школаны доозуп алгаш, дээди эртемниг болурунуң чугулазын онзагайлап ачылыг арга-сүмезин берген.      

         Сураглыг тыва чурукчу Лаңзыы Сергей Кончуковичиниң 90 хар оюнга тураскааткан өөреникчилерниң, студентилерниң  Республика чергелиг эртем-практиктиг конференцияның ажылын аайлап-баштаан, эрттирген башкылар, чурукчулар, эртемденнер ук конференцияга киришкен ажы-төлге амыдыралчы түңнелдерни бо болган шуулганга чугаалашкан чүүлдерден үндүрүп ап, кедилиг сорулгаларны   боттарының мурунунга салып өөренирин чагып сургавышаан,   доосканнар. 

         Ук конференцияга киришкен өөреникчилер илеткелдеринге хөй чаа ажыдыышкыннарны хире-шаа-биле кылганнар. Олар чер чуртунуң салым-чолун, ооң  кижилериниң амыдырал-чурталгазын шинчилээринден аңгыда тыва чоннуң үндезин культуразынга хамаарышкан билиглерни сонуургап, чоргаарланып, оларны шиңгээдир болгаш аңаа ынак болур, ону камгалап-кадагалап алгаш дараазында салгалдарга дамчыдып бээриниң чугулазын боттарынга ажытканнар.

Өөреникчилерниң илеткелдери тыва чоннуң ажыл-амыдыралының, культуразының янзы-бүрү адырларынга  тураскааттынганын айытпас арга чок. Оларның иштинге чонар-даштан дүрзүлер сиилбиириниң уран чүүлүнге, Тываның хая-даштарында сиилбиттинген бурунгу чурумалдарның, игилдиң төөгүзүн сайгарып шинчилээн илеткелдер хамааржыр. Оон аңгыда  сургуулдар   Тываның алдарлыг чурукчуларының,  кожуун-суму чергелиг  шеверлекчи кижилериниң чогаадыкчы салым-чолунга тураскааткан чер-чурт шинчилелдерин чедиишкинниг чорутканнар.

Эртемденерниң болгаш өске-даа эксперттерниң бо удаада өөреникчилер-даа, башкылар-даа, эксперт   эртемденнер-даа  тус черниң чонунуң баг-манчак өрүүрүнүң аргалары, инектерге шола аттар тыпсыр чаңчылдары-биле танышканнар.  Ол ышкаш Чыргаланды  музейинде чыгдынган төөгү материалдарының ажыктыын, онзагайын боттарының кылып чорутканы эртем-шинчилел ажылдарынга  өөреникчилер  демдеглеп турган. 

         Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң гуманитарлыг эртем ажылдакчылары чыл санында кожуун, сумуларга школалар башкыларының башкарганы эртем-практиктиг конференцияларынга идепкейлиг киржип, харын-даа оларның ажылын удуртуп, эртем-шинчилел ажылын кылыр  агалар-биле хар-назын барымдаа чокка ажы-төлдү таныштырып, тайылбырлап берип, оларның   мээ-медерелинге эртемге сундулуг болур сеткилди оттуруп турарлар.

         Сергей Кончукович Лаңзыының 90 харлаан юбилейинге тураскааткан өөреникчилерниң эртем-практиктиг конференциязының түңнелинде Чыргаланды сумузунуң болгаш республиканың өске-даа школаларының сургуулдары бедик эртем-союлдуг болгаш чаа, чараш чүүлдерни эчизинге чедир тайылбырлап, билип, үнелеп шыдаар эртемденнер болуксап турарын чаш сеткилиниң ханызындан карактарының шоозу сылдыстар дег хып тура чугаалап, илередип турганнар. 

         Кижи төрелгеттенниң төөгүзүнде кижиниң эки-чаагай бүдүштүг болурунга төрээн ие дылы, чуртунуң, чонунуң төөгүзү-биле холбашкан ыдыктары, кижизидиглиг чаңчылдары, чүдүлге-сүзүглели улуг черни ээлеп келген. Чүгле бо бүгү билиглерни шиңгээдип алганының соонда кижи чедиишкинниг математик, химик, экономист, саң-хөө талазы-биле специалист, эмчи, башкы, чазак баштыңы, азы президент  болуп шыдаар деп шынныг бодалды Тываның гуманитарлыг институдунуң эртем ажылдакчылары   боттарының бүдүрүп  келген ажылының ачызында ук ажылды кылып тургаш чыып-мөөңнеп алган билиглери-биле бадыткап турарлар.

 

Бижээн кижи: У.П. Бичелдей

 

 

Поделиться ссылкой: