Төөгү эртемнериниң кандидады, хөй санныг эртем ажылдарының автору, хөй- ниитичи Март-оол Вячеслав Донгакович бо чылын мугур харны харлап турар. В. Д. Март-оол биле кады чангыс коллективке ажылдап турган үемде болган онзагай чүүлдерни, оон ажыл-чорудулгазының дугайында сактыышкыны кысказы-биле номчукчуларны таныштырыксадым.
В. Д. Март-оол 2000-2008 чылдарда ТГШИ-ге (амгы уеде ТГТШИ) директорлап ажылдап турган. Ынчан мен ону билдилиг удуртукчу, ажыл-агыйжы, эки организакчы деп билген мен. ТГШИ-ге директорлап ажылдап турган уезинде, В. Д. Март-оол удуртукчу кижинин кылыр ужурлуг ажылдарын шуптузун чедимчелиг кылып, шиитпирлеп турган. Чижээлээрге, институттун материалдыг базазын экижидип, девискээривисте турар гаражты улгаттырган. Эртем, археологтуг экспедицияларга ажыглаар таарымчалыг машиналарлыг апарган турган бис. Ынчангаш удаа-дараа Моолче, республиканын ангы-ангы черлеринче эртем экспедицияларын организастап, чорудуп турган. Эртем ажылдакчылары эртем грантыларынын конкурстарынга киришкеш, чылда 10-12 регионалдыг болгаш делегей чергелиг грантылар-биле ажылдап турган уевис. РГНФ-тин болгаш оске-даа конкурстарга киришкеш, тиилеп алыры дээрге ажылывыстын эн-не эки талаларынын коргузукчузу, тыва эртемденнернин ажылынын бо уеде онза чугулазын, мергежилинин бедиин херечилеп турары ол деп санаар мен.
Институттун кол ажылы- эртем ажылдарын белеткээри, оларны чырыкче ундерери. Ынчан эртем ажылдары ой-шаанда чырыкче ундуруп турган. Чырыкче ундурген эртем ажылдарынын саны чылдан чылче ковудеп турган. Чижээлээрге, улуг хемчээлдиг ажылдардан дыл секторунун эртем ажылдакчыларынын хой чылдар дургузунда чыып, тургузуп келгени «Тыва дылдын тайылбырлыг словарынын» I тому чырыкче унген. А «История Тувы» деп улуг хемчээлдиг ажылды белеткеп эгелээн турган. «Ученые записки» деп эртем дептерин катап база ундуруп эгелээн турган.
Институттун ниити ажылы уре-туннелдиг чоруп турганы дээрге директорнун ажылды билдилиг удуртуп турганы ол.
В. Д. Март-оолдун аажы-чанында эки талалары хой. Боду кижизиг, эки мозулуг, интеллигентный кижи. Кижилер ылгавас. Ажылдакчыларга шуптузунга ден хамаарылгалыг. Кижилер-биле эптиг. Ажылдакчы бурузу-биле чугаалажыр арганы тып алыр Ажылдакчыларын бугу талалыг деткиир. Чамдыкта ажылдакчызын боду эдертип алгаш, шиитпирлээр ужурлуг айтырыгларны ак сеткилдии-биле шиитпирлежип бээр турган деп чамдык эртемденнер сактып чугаалаар чуве. Ажыл-амыдыралдын эки-даа, кажыыдалдыг-даа уелеринде кезээде коллективи-биле кады турар кижи.
Ажылдакчыларын дыштандырып, коллективти каттыштырып билир. Будун коллектив дыштаныр хуннерде бир-ле черже дыштанып чоруп турдувус. Дыштаныр чер эптиг болурун, дыштанылга эки эрттерин бодап, шупту чувени баш бурунгаар шиитпирлеп, белеткээр турган. Коллектив дыштанып чеде бээрге, кандыг-даа эпчок чуулдер турбас турган. Соолунде оон-биле кады ажылдавайн барганывыста, элээн каш чылдар эрте бээрге безин «В. Д. Март-оол турган болза, ындыг чуве турбас турган ийик азы ындыг таарымча чок чуул турбас ийик» деп бо-ла сакты бээр болган мен.
Ажыл аайы биле ийикпе азы хууда амыдыралынга хамаарышкан айтырыгны шиитпирлеп алыр дээш азы кандыг-бир саналдыг ужуражып чеде бээрге, кажан-даа хулээп алыр. Кичээнгейлиг дыннап, албан деткиир чанчылдыг. Кандыг-бир санал киирерге, чазык чаптанчыг кылдыр «Ийе. ……» деп чопшээрешкенин, деткээнин илередип, чугаазын эгелээр чанныг.
Директорнун улус хулээп алыр орээлинге организациянын персонал компьютери, электроннуг почта турган. Кандыг-бир бир айтырыг шиитпирлээр дээш ийикпе азы персоналдыг компьютерни ажыглаар дээш анаа каш кижи чыглы бээр турган бис. Ынчан сеткиливистен аралажып чугаалажып, баштактанчып, каттыржып тургулаар бис.
Бир-ле катап дыштаныр хунде херек ужун ажылга чедип келген мен. Чанымда орээлде ажылдакчылар бар болган. Кезек болгаш ийиги каътче уне бээримге, ында база элээн каш ажылдакчылар ажыл хуну дег кузелдии-биле ажылдап турар болганнар. Дыштаныр хунде институтта ажыл-иш хайныгып турган. Кижилернин шырайын коргеш, олар кузелдии-биле, хей-аъды бедий берген ажылдап турганын эскерген мен. Бо чуул бистин удуртукчувустун бистерге ажылдаарынга таарымчалыг байдалды тургузуп бергенин, коллективте ниити байдал амыр-тайбын турган дээрзинин херечизи. Ынчангаш ажылдакчылар ажылынга сонуургалдыг, бедик кодурлуушкуннуг, бердинип ажылдап турганнары ол.
Эки удуртукчу-биле кады ажылдаарга, ажыл-иш бугу талазы-биле туннелдиг, эки болурунун чижээ бо. В.Д. Март-оолдун ажыл-ижи амгы уенин аныяк удуртукчуларынга улегер болур.
В.Д. Март-оол, ышкаш сагыш човангыр, эки сеткилдиг дузааргак удуртукчу-биле кады ажылдап турганым дээрге, мээн ажыл-амыдыралымда чугула болуушкун деп санап, анаа чоргаарланыр мен. Ол уени- эн-не чырык эки сеткил-биле сактып чоруур мен. Чуге дээрге, ажылдаарынга эптиг, таарымчалыг байдал бар болганы-биле бедик кодурлуушкуннуг ажылдап турган уевис деп санаар мен.
В.Д. Март-оол — уругларынын эргим ынак ачазы, хой санныг уйнуктарынын эргеленип ханмазы кырган-ачазы. Оон мугур хар харлааны-биле байыр чедирбишаан, оон чогаадыкчы соруу ам-даа куштуг болурун, кылган ажылы чедимчелиг, чоруу чогуучал, оруу ак болурун кузедивис.
Серен Полина