Версия для слабовидящих

Үжен беш чыл ою

 «Күш-ажыл кижини каастаар» деп чечен сөс кады ажылдап чоруурувус эживис, ТГТШИ-ниң эртем архивиниң  ажылдакчызы Дарья Ивановна Чульдумге дорт-ла хамаарылгалыг деп чугаалап болур.

Д.И.  Чульдум 1984 чылда ТЛДШИ-ге (амыг уеде ТГТШИ) лаборант болуп ажылдап келгеш, бо хүннерге чедир ында, 35 чыл соксаал чок ажылдап турар. Ооң ажыл дептеринде «Ажылдап турар чери» деп кезээнде чугле бо албан черинин бижии бар.

Ооң ынчангы ажылдап турган салбырын «Машбюро» дээр. Аңаа 2-3 машинакчы ажылдап турган.  Столдар кырында бижик кагар электри улуг, биче машиналар салып каан, бирги каътта бичежек өрээл. Өрээлче кирип келирге, кижилер хамаанчок эртпезин дээш, бертинден баартыктай өрээлдеп каан. Кандыг бир ажылын парладып алыр дээш келген эртемден директорнуң «Чөпшээрээн» адын салып каан, холдан бижээн чүүлүн Д.И.  Чульдум  хүлээдип бээр. Машинакчы ону хүлээп ап тура, тускай дептерге «Хүлээп» алдым» деп ат салып, демдеглеп, ажылды кылып доозар хуусаазын айтып каар. Ажылдың чуруму ындыг турган.

Эртемден бүрүзүнүң бижээн улуг, биче хемчээлдиг холдан бижээн  ажылдары ээлчег аайы-биле парлаар турган. Ажылды чазыг чок парлаар ужурлуг. Ажылдың кол негелдези – чазыг чокка,  дүрген парлаары. Өскээр парлаттына берген чүүлдү   бир арынга 5 хирени эдерин чөпшээрээр турган. Оон күвүдээр болза, катап парлаар ужурга таваржыр. Кижи бүрүзүнүң холунуң ужуу аңгы-аңгы. Эки тода эвес бижиир, холунуң үжүү бичии мыйыргын кижилер база турар. Ажыл бүрүзүнүң сөзүглели аңгы-аңгы. Кижиниң билбези сөстер таваржыр. Машинакчы кижи оларны шын билип номчуп алгаш, чазыг чокка парлаар. Д.И.  Чульдум бо бүгү негелделерни эки күүседип турган. «Чазыг чок парлаар  шыырак машинакчы» деп санаттырып ажылдап келген. Ооң  мергежилиниң база бир эки талазы – ийи дылга   парлаары. Орус, тыва дылдарны билир болгаш  орус-даа, тыва-даа дылга бижиттинген чүүлдерни мергежилдиг парлаар.

 Үениң өскерлиишкиннери-биле, амыдыралывыска ПК тыптып келген.  Д.И.  Чульдум чаа чүүлдерге өөрениичел, сонуургалдыг кижи болгаш компьютерни  дүргени-биле ажыглап өөренип алган. ПК ажыглап эгелээнивистен эгелээш ооң чымыштыг ажылы бичии эвээжеп, чүгээртээн деп болур. Эртемден бүрүзү биче хемчээлдиг ажылдарын боттары парлап алыр апарган. А  Чульдум  Д.И-ге улуг хемчээлдиг ажылдар артар апарган. Институттуң  улуг хемчээлдиг ажылдарынга «Тыва дылдың тайылбырлыг словары», ф.э.д. Б.И.Татаринцевтиң тургусканы «Тыва дылдың этимологтуг словары», «Тыва тоолдар», «Тыва төөгүзү», тус-тус эртемденнерниң эртем чыындылары болгаш оске-даа. Эртем ажылдарын чырыкче ундуреринге белеткеп,  парлап турган. Словарьлар парлаары эң-не нарын,  шүүттүг хөй кичээнгей негээр ажыл.  Словарьны парлаарга хөй-ле янзы-бүрү демдектер киирер. Чаңгыс словарь статьязын парлаарынга безин үш аңгы шрифт ажыглаар. Ындыг нарын ажыл. Ол нарын ажылды Чульдум  Д.И. чедимчелиг күүседип турган. «Тыва дылдың этимологтуг словарының» тускай терминнерлиг, сөзүглели нарын, хөй техниктиг демдектерлиг ажылды Чульдум  Д.И. эки парлаан. Ажылды парлаанынга словарьның автору Б.И. Татаринцев таарзыннар турган. Бодунуң ажылынга шынгыы хамаарылгалыг билдингир эртемден Б.И. Татаринцев машинакчының ажылын үнелеп, таарзынып, Чульдум  Д.И.-ге ханы хүндүткелдиг хамаарылгалыг чораан.

 Амгы уеде  институттуң Эртем архивиниң барык 70 чыл шыгжаттынган чурук архивин электроннуг хевирже шилчидип, архивтиң хүлээп алганы янзы-бүрү материалдарын даңзыже киирип, оон-даа хөй ажылдарда чымыштыг ажылдап турар. Ажылынын аайы-биле хулээлгези оскерли-даа берген  болза, чамдык эртемденнернин дилээ-биле оларнын ажылдарын парлап берип, дузалажып турар.  Бо хуннерде Б.И.Татаринцевтин «Тыва дылдын этимологтуг словары» (т. V) чырыкче унуп келген. Ол ажылды парлалгага белеткеп турда, таварышкан берге чуулдерни чазып номчуурунга Д.И. Чульдум дузалажып, бодунун улуун киирген.

Чульдум  Д.И. боду оожум мөзүлүг томаанныг дузааргак эки сеткилдиг. Эки мозулуг, кижизиг. Хөй-ниити ажылынга идепкейлиг. Ол элээн каш катап профэвилел активинин кежигунунге сонгуттуруп,  бодунга онаашкан даалганы ак сеткилдии-биле кууседип турган. Кандыг-бир черже агаарлап чоруур дээн ийикпе азы кандыг-бир хемчеглер оргнизастаанда, анаа киржир даалга бээрге үргүлчү чөпшээрежип, сеткилинден ажылдаар кижи. Бо чылдар дургузунда кады ажылдап келгеш оон аартыктап, таарзынмаанын илередип турганын  кижи дыңнавас.

Д. И. Чульдум  толептиг ие. Оонун ээзи Евгений Юрьевич биле дорт уругларнын авазы, ачазы, 6 уйнуктарынын энерелдиг кырган ада-иези.  Олар 4 уругларын эки кижизидип, эртем-билигге чедирип кааннар. Улуг оглу Омак  Тыванын күрүнениң универсидедин дооскаш, Өөредилге ямызында ажылдап турар.  Чассыг кызы- Чаяна Москванын  социал универсидедин дооскаш, чээли чериниң саң-хөө ажылдакчызы болуп ажылдап турар. Ортун оглу Чиңгис Москвада эмчи универсидедин дооскан. Амгы уеде Кызылдың периниталдыг төвүнде акушер-гинеколог эмчи.  А хеймер оглу Отчугаш Кызылдың аэропортунда ажылдап турар.

Д. И. Чульдумнун эртем ажылдары парлаар ажылы уругларынын кижизидилгезинге, ооредилгезинге эки салдарлыг болган. Олар авазынын кылган ажылын сонууургаар, а чамдыкта авазын оттунуп бижик кагар машинаны-даа кага берген турарлар. Ында хол-биле бижээн чуулдерни сонуургап номчуурлар.

Авазынын ажылындан эккелген чаа номнарын номчуурлар,  ооредилгезинге ажыглаар тугрганнар. Тыва  тоолдарны уруглары улуг сонуургал-биле  дыннап озуп келгеннер. Ынчангаш уруглары чазыг чок бижиир,  ном номчууурунга ынак, ооредилгеге сундулуг. Хеймер оглу Отчугаштын ынак тоолу «Ак сагыш биле кара сагыш». Катап-катап дыннаар турган  деп Д. И. Чульдум сактып чугаалады.

Кижинин торээн дылы дээрге салгалдарга арттырып каар ончу дээрзин, торээн  тыва дылын хумагалаар,  торээн дылынга чугаалажыр ужурлуг дээрзин бо хуннерге чедир уругларынга, уйнуктарынга, торелдеринге Д. И. Чульдум чагып, сургап  чоруур.

Бо чылын  ТЛДШИ-ТГТШИ-ге ажылдап эгелээнинден бээр 35 чыл болуп турар. Юбилейлиг чыл. Бо чылдар дургузунда кады ажылдап келген эштери, коллективтин мурнундан Д.И. Чульдумге  байыр чедирип тур бис. Ал бодунар кадык, сагыш-сеткилинер чиик болурун кузедивис. Уругларынар, уругларынарнын уруглары, чедиишкиннери-биле Силерни оортуп чоруур-ла болзунам!

Серен Полина Сергеевна, 

к.ф.н., ведущий научный сотрудник группы языкознания

Поделиться ссылкой:

Leave a Reply