2018 чылдыӊ ноябрь 21-де ТГТШИ-де Эртем архивиниӊ Бижимелдер фондузунда № 568 кɵктегден мооӊ мурнунда тыва чонга чедир билдинмейн турган ховар медээлер тывылган. Ук кɵктегде Ю.Л. Аранчынныӊ сүмези, дилээ-биле бижиттинген Хомду дайынының киржикчизи Куулар Ажакпай оглу Лопсаңның (Дөңгүр-оолдуӊ) «Манчы-кыдат эжелекчилерге удур тыва, моол араттарның 1912-13 чылдардагы национал-хосталгалыг дайынындан» деп аттыг сактыышкын-бижимели ТДЛТЭШИ-ниӊ Бижимелдер фондузунче 1975 чылда кирген. Ол сактыышкын-бижимел моол дылдан очулдурттунган материалдар аразынче кире бергенинден астыга берип, эртем ажылдарынче 2018 чылга чедир кирбээн, чырыттынмаан турган. Чаа тывылган үнелиг бижимелди калбак чоннуӊ кичээнгейинге бир-ле дугаар парладып турарывыс бо.
Куулар Лопсаңның сактыышкыны
Моол, тыва шериг Хомду кодазын манчы-кыдаттардан хостаан соонда, үр-даа болбаанда, Богда-Кегээнниң чарлыын езугаар тыва шериг аал чуртунче түр када тарап чанган турган. Тывага чанып келгенивистиң соонда, ай-даа четпээнде, хар чаап, аалдар кыштаглай бергенде, Богда-Кегээн черинден куштуг бижик келген. Дыштанып тараан шериглер Хомдуже катап чоруур дээн соонда-ла шеригни-даа дүн-хүн чок далаштыг чыып, аът-улагны-даа белеткеп эгелээн. Ол чыглыышкынга Баян-Таладан ооң мурнунда база Хомду чорааш демисешкеш келген эрги шериглер:
1) Балдаң оглу Куулар Лопсаң (Сорукту-тайжы), 2) Ажакпай оглу Куулар Лопсаң (тайжының додаа хаазы), 3)Дажы-Хөө оглу Куулар Самбыча (хаа шаңналдыг), 4) Чөптүгбей оглу Куулар Самба, 5) Сүлдем-оол оглу Куулар Даадаңмай, 6) Дажы-Хөө оглу Куулар Чымба, 7) Инек-Саар оглу Куулар Хуулгаан-оол, 8) Күржепей оглу Куулар Эрен, 9) Ай-оол оглу Сат Байыр, база ооң мурнунда Хомду чорбаан чаа шериглер: 1) Допчуң оглу Куулар Аңмай, 2) Марай оглу Куулар Мандан-оол, 3) Сегбе оглу Куулар Бүрбежал, 4) Аянды оглу Куулар Көгендик, 5) Савыгыр оглу Куулар Көк-Айыы, 6) Дондук оглу Куулар Кежик-Хунан, 7) Чанчык оглу Сат Дугур, 8) Калгажык оглу Доңгак Халбаң-Кулак, 9) Дозундук оглу Монгуш Сорадак, 10) Дарын-Шулуту Хуулгаан дээр соржу-лама, 11) Улуг-Хелиң дээр эмчи-лама. Шупту 20 кижи чоруптувус.
Оон Чадаанага Бээзи кожуундан 270 ажыг, Даа кожуундан 150 хире, шупту 400 ажыг кижи чыглып келгеш, база-ла Сорукту-тайжы Куулар Лопсаңга баштадып алгаш, биеэги-ле оруувус-биле Хөңдергейлээш Өвүрже ажа бердивис. Аңаа башкы Амбын-ноян кожууннарының болгаш Өвүрнүң шерии каттышты. Эрги база чаа шериг каттышкаш 1000 ажыг кижи болдувус.
Хомдуже ооң мурнунда чоруп турувуста, бистиң кортук кошкаавыс чаш уруглар дег-ле турган чүве. Сөөлүнде чоруурувуста, бисте кижи саны-даа хөй, ам барып алыр ужурлуг оък-чепсек-даа хөй (биеэгизинге бодаарга). Чүвениң байдалын биле берген, дайын-чаага-даа каш катап киржип каапкан, манчы-кыдаттарның дөс-судалы баксырап, хей-аът киискиири ала-чайгаар өжүп калганын биле берген, ынчангаш элээн шуудаңгай чоруп ор бис. Ол-ла чоруткаш, Хомду хемни кеже бергенивисте, биске моол шеригден шапкынчылар келген. Ол шапкынчылар: «Моол шериг Кыдат кызыгаарже бурунгаар чорупкан, Хомду хоорайның артында Хомду хемче кирген бичии хем бар, силерни шериг төлээлери аңаа уткуур, оък-чепсекти аңаа алыр силер» диштилер. Ол хемче кежээ хүн доңгайып чорда чеде бердивис. Ол хем кыдыынга бир аалга дөртен хире шериглиг, коштуг-комнуг тевелерлиг бир мээрең кижи бисти уткуп алды. Аңаа хонгаш, ол улустуң эккелген боо-чепсээн үлештивис. Колдуунда-ла соондан октаар «Мамила» дээр кыдат ланчыылар, оон ыңай 20 ажыг кыдат (та япон чүве) пулеметтар бар болду. Ол чепсекти үлежиривиске, 100 ажыг кижиге боо четпейн баарды. Оък 20 аът чүгү. Оон ыңай артынган, дергилээнивис база хөй. Ол аалдан аъттангаш база бир хемни кешкеш, оон ыңай ийи хүн чоруп келгеш, Кужурлуг деп черге дүжүрнүп алдывыс. Оък-чепсек эккелген улузувус орук баштаар ийи кижи артырып кааш, чарлып чоруптулар.
Кужурлугга барып турувуста соок-даа шыңгыырай берген. Моолдар биске элээн кезек самдар өглер, майгыннар эккеп берген. Оон ыңай чамдык эрлер соп чиген малдар кештери-биле майгыннар-даа кылгылап алган. Ындыг болза-даа ол бүгү биске кайыын четчир, иштигээ, даштыгаа хонуп тургаш, ол черге 20 ажыг хонук шериг херээ – боо-моңгу, эң ылаңыя кыдат пулеметтар адарын өөренип, аът-хөлүвүс дыштандырып тур бис.
Ынчап турувуста, биске Богда-Хаан Чанзан-Дамбаның шакпынчылары четкилеп келдилер. Олар «Моон аъттангаш, 2 хүн хире чорааш чедер, Булугун деп черде Кыдаттың бир түме хире шерии шигээдээн (турумчуп алган). Тыва шериг ону үндүр сывырар, силерге алдай шериг база каттыжар, далажыңар» дээн бижик чедирип келдилер.
Ол кежээ орук байдалы хынаар 30 хире шеригни мурнадыпкаш, эртен даң бажында аъттангаш, улуг дүъш эртип чорда бир бичежек хем кыдыынга келдивис. Алтай Тывазының шерии 500 ажыг кижи ында манап турлар. Оларның чугаазы: «Сагаан-Дүнгээ деп черде Манчы-Кыдаттарның бистиң моол, тыва шериглер-биле чаалажыр дээш мөөңнээн бир сая ажыг шерии бар. Оларның оък-чепсээ-даа чүве шыдажыр арга чок, оък өтпес, боду чоруур куяктыг тергелер база бар дидир (ам болза танкылар дээри-ле ол боор). Бис ам олар-биле кайын шыдажыр бис, ындыг болза-даа өлгүже тутчур-ла ыйнаан» дижир улус болду. Оларның баштыңчызы Хомду шивээзин хостап турда-ла алдай тываларыныӊ шериглерин баштап турган Доржу-Тала чагырыкчы болду. «Оон ыңай Булугун-Сеңгил деп черде база-ла хөй шериг бары шын. Олар ук хоорайны долгандыр оңгу каскаш чыдыпкан» дээр болдулар.
Алдай тывалары-биле каттыжып алгаш, база бир хүнзедир чорааш, Булугун деп черге бардывыс. Оон аңаа бир алаакка дүжүрнүп алгаш, Булугун-Сеңгилде кыдат шеригниң байдалын, база ынаар халдап кирериниң эвин билип алгаш кээри-биле алдарлыг Сундуй-оол хаага баштаткан ооң «эзирлер» дээр алдарлыг бөлүүн чорудупкан чүве.
Ол кежээ биске 15 шериг эдерткен Моолдуң Байыр-тайжы деп кижи келди. Ол кижи моол шеригниң ол үеде турар черлерин, шериг төвүн, ооң-биле харылзажыр байдалын, аъш-чем, оък-чепсек алыр черлерин, оон ыңай кыдат шеригниң ол үеде туруп турар черлерин, оларның оък-чепсээ, күш-шыдалын чугаалап бергеш баарды. Ооң чугаа-домаа алдайларныы ышкаш берге эвес болду
Бистиң Лопсаӊ Сорукту-тайжывыс: «Ол харылзажыр ужурлуг черлерни, ооң орук-чириин херек кырында көрүп албас болза, хоржок» дээш, Байыр-тайжы-биле кады Бойдаа чагырыкчыга баштаткан 20 кижи чорутту.
Ол дүне аңаа хонуп чыдырывыста, дүүн кежээ Булугун-Сеңгилче чоруткан хайгыылчылар эртен даң бажында бир кыдат хептиг аныяк уруг тудуп эккелдилер. Ол уруг: «Бөдүүн алдай кижи мен» дээр, ол хирезинде алдайлар-биле база эки чугаалажып шыдавас. Тывалап чугаалаар, оозу база бир янзы, моолдаары база багай ындыг уруг болду. Булугун-Сеңгилде турар кыдат шериглерниң бир дугаар кижизинге албадал-биле кадай болуп чораан алдай уруг чүве-дир.
Ол уругнуң чугаазы: «Булугун-Сеңгилде шериг хөй, оък-чепсээ-даа хөй. Ам ооң кырынга база түме шериг кээр, аңаа кыштаар дижип турлар. Оон ыңай ол шериглерниң хөй кезии черде оңгу оңгарларда чурттап турар. Оларның чамдыызы чайгы хептиг доңуп-үжүп турар. Бурунгаартан кышкы хеп кээр дээн, оозу-даа мынчага келбээн. Чем база чедишпес, аштап турар. Оларның чамдыктары дургуннап чанып эгелээн, чамдыкта таңныылдап турган черлерин-даа ээн каапкаш чоруй баар апарган» дээр мындыг болду.
Ооӊ соонда бистиң хайгыылчыларывыс: «Ёзулуг бистер ышкаш туда турар таңңыыл чок, мүн-не ийи каът таңныылдыг болгу дег, олары бөлдүнчүп алган от шап таапкылап чугаалажып орар. Оон тургаш, таңныылдаан черин эргий кылаштагылааш, база-ла чоруптар кончуг сула шериг-дир. Иштики таңныылдары-даа билдинмес болду» деп келгеннер.
Хайгыылчылар келген соонда шериг даргаларының хуралы болган. Ол хуралга «Булугун-Сеңгилче чаза таварып киреринге таарымчалыг үе бо-дур деп санааш, амдыызында кыдаттар билбейн турда, бо дүне чоошкулап алгаш, эртен даң бажында чаза таварып кирер. Чаза таварыышкынның мурнуу чарыында Өвүрнүң Борбак-оол шерии, ол черни көргеш келген чамдык хайгыылчыларның киржилгези-биле, хоорайже үңгеп, союп кирерин шенээр. Олар кире берзе, баштай шериг төвүн чок кылыр. Тулчуушкун хоорайже кирген кезектиң боозунуң даажы-биле эгелээр. Ол дүне оларның чажыт ады «сек», олар ол ат-биле шаап халдаар. Оон ыңай суурже кире берген таварылгада садыг, бүүзе черлерни үреп, кайы хамаан чок эңгиин кижилер өлүрүп болбас. Кыдаттар дезиптер болза, оларның оруун моондактаар» суг дээн ышкаш, элээн таварылгаларны тодараткан. Мен база ол хуралга олуруштум. Бо дугайын шериг төвүнге дыңнадыры-биле медээчилер-даа чоруткан.
Ол дүне имир каксы суурже аъттыг чоокшулап чоруптувус. Дүн ортузу хиреде чеде бергеш, суурже чадаг чоокшулап алдывыс. Таңныылдары-даа илдең улус болду (от шап таакпылап турар), медээ манап элээн чытканывыс соонда суурда элээн кезек черлерде оттар кыва берди. Ооң чырыында улустар шаараңайны берген соонда-ла боо ыыды кежээлеп үндү-ле. Бис-даа таңңыылдарны атпышаан, буруңгаарлап кириптивис. Ында-мында боо ыыды-даа шуут чажыраар, хоорайның кыдыында шөлдер-даа, хоорайның ишти-даа шупту кызыл от апарды. Оъктар-даа ында-мында сыыгайнып-ла турар. Алгырышпышаан оңгуларга чеде халчы бээривиске, оңгулар колдуунда ээн, кыдаттар удурланыр харык чок дораан-на дезип эгелээн. Чер-даа чырып эгелээн. Үр-даа болбаанда хоорайже чаза базып кире бердивис. Боо ыыды-даа чүгээртээн, ында-мында уёлаан, човууртаан, ыглашкан-сыкташкан балыг-бышкын кижилер-ле хөй. Өлген кижилер база-ла хөй мындыг чүве болду. Боолар хоорайның мурнунче хөй эдип турар. Ам топтап көрүп турарывыска, хамык кыдат хоорайның мурнунче дезип үнүпкен кара арыг чоруп турлар, аъттыг кезек олар-биле сүржүп турар болду.
Оон аът улузу эзерлиг аъттарывысты сывыртап эккелген. Оларны тудуп мунуп чадап турувуста, кыдаттарның эң сөөлгүзү безин ажыт кирип барааны көзүлбейн бардылар. Оон оларның соонче кежээге чедир хайгыылдаар 60 хире кижи чорупкаш, ол суурга доктаай бердивис. Туттурган, балыгланган 300 ажыг кижини моол шериг төвүнче чорудуп, суурну аштап, арыглап, өлген кижилерни суурдан үндүр дажыглааш, санап көөрүвүске, шериг кижилер 200 ажыг болган. Ооң иштинде улуг, биче эрге-дужаалдыг шериг даргаларының сөөктери-ле хөй болду. Боо-чепсек база-ла хөй, аъш-чем база-ла бар. «Ол хоранныг бооп чадавас, ону ишпес» дижип-даа турар.
Ол суур Хомду-шивээзи ышкаш онза быжыгланыышкын-даа чок, долгандыр чер оңгулар казып каан, аразы ыраак-ыраак бажыңңарлыг. Садыг-бараан, эт-сеп-даа чок, ядараңгай шериг суур болду. Өлген, туттурган шериглерниң идик-хеви мырыңай сан чок. Шуут чайгы хептиг-даа кижилер бар, идии чок майыын пөс-биле ораап, шарып алган-даа кижилер бар, бода мал бышкактарын тулуптай сойгаш, дүвүн уш-баъш чок даарааш, кедип алганнары-даа бар. Боттарының чудаңгызы мырыңай кончуг чаржынчыг, түреңги шериг болду. Ындыг улус «хөөкүйлер» орта дайылдажып кайын шыдаар боор.
Кончуг бергезинип турганывыс бистен каш катап ажыг күштүг дайзыннар-биле тулчуушкун мындыг белен байдал-биле доозулганынга өөрүп, кончуг хөөрежип, ооң кол чылдагааны лама-башкыларывыстың авыралы-дыр дижип турарывыс-даа бар. Ол хүн дыка хей-аъттыг хүнзедивис. Ындыг болза-даа ол тулчуушкунга бистерден он ажыг кижи өлүрткен, 20 чыгам кижи балыгланган болду. Ол дээрге колдуунда-ла дескен шеригни соондан сүрген тенек оолдар оларга чеде кага бергеш, аттыргылап кагылаан болдулар.
Бистиң ол Булугун-Сеңгилче халдап турганывыстың үези ам болза, январь эгези-ле боор ол. Тывага болза кончуг сооктуң үези турган. Аңаа ындыг соок-даа болбас чылыг чер болду. Ындыг болза-даа ол черниң соокка чаңчыкпаан улузу доңган-девидээн турар улус болду. Олар Тыва шериглерниң доңмазын кайгаар, оозун эрес бергези ол деп санап турар болдулар.
Оон ол хүн олаа кавыда элээн кезек черлерге өглер тикилеп, таңныыл-доскуул черлери тургузуп, тулчуушкуннуң түңнелин үндүрүп, төпче медээчилер аъткарып турувуста-ла, кышкы хүн эртип, имир дүжүп келген. Ынчап турувуста, бистиң артыы талавыста ыракы таңныыл черлеринде боолар эде берген. Шериг-даа дүвүреп эгелээн. Суурнуң кыдыг оңгуларын бүрүн ээлепкен, боо ыыды-даа читти, удаваанда медээчи-даа келди. Чүү болганыл дээрге, биске дузалажыр дээш келген 100 ажыг хире чахар шериглер медээ сагындырыг-даа бербейн, бажында хайгыылы-даа чокка корум-чурум чок чоруп орган чүве-дир. Оларны таңныылдар бажын ажыр адып тургаш доктаадып чугаалашкан болдулар. Олар дайын үезиниң ниити чурумун үреп, таңныылдарны ыыт чок эдереринче албадап боо-моңгу арнып турганнар болду.
Оон бистиң Сорукту-тайжывыс оларга «Ам силерниң биске херээңер чок, чанып боор силер. Ужуражыр деп бодазыңарза, даарта, хүн үнүп турда кол шериг төвүнүң силерде чажыдын чүгле чаңгыс кижи дамчыштыр меңээ эккелген соонда, бооп болур» деп дыңнаткан (Ынчанмас арга чок ол үеде торгут чоннуң өскерликчи шериглери база турган). Оларның ындыг чажыды-даа чок болган боор, эртен дедир чоруй барганнар. Олар оон чоруткаш, ынчаарда моол, тыва шериглерниң каттышкан кол эреңгейиниң оралакчызы турган Байыр-тайжы деп кижиге «Тыва шериг Булугун-Сеңгилдиң садыг-наймаазын хоозурадыр үптээн, хөй алдын-мөңгүн, боо-чепсекти чуртунче чүдүрүп чорупкан-дыр. Олар оозун харамнангаш бисти ынаар киирбейн боолап, үймээн-самыын үндүрүп турду, ол суурнуң эңгиин чурттакчыларын база шуптузун кырып каап-тыр» деп нүгүлдеп хоптанган болдулар.
Ол тайжы ону шын деп бодааш, бисче ону хынаар тускай улустар чорудуп, Тываже баар оруктарны достуруп эвилелдеп турганнар. Оон эгелеп-ле тыва шериг Байыр-тайжыны-даа тоовастай берген. Нүгүлчү, мегечи чахар шериглерни-даа көөр хөөн чок апарган. Бистиң Сорукту-тайжывыс Байыр-тайжының айтыышкыннарын-даа тоовас апарган. Моол, тыва шериглерниң аразынга найырал шала баксыраан.
Оон аңаа доктаап алгаш, бир каш хонганывыста, он ажыг шериглиг Кадын-Баадыр Максаржап келди. Ооң чугаазы: «Ам Кыдаттың кызыгаар шерииниң баштыңчылары-биле чугаалажыышкыннар бооп турар, шериг ам буруңгаарлап болбас. Ооң-биле дайын соскаар-даа чадавас. Эң сөөлгү тулчуушкунну силер кылганыңар чадавас. Ооң дугайында медээни Богда-Кегээнче чоруткан бис. Силерге ам шаңналдар келир боор» дээр кижи болду.
Оон ыңай ол: «Силерниң ам камгалал хайгааралга алыр хүлээлгелиг черлериңер – Бууруул-Дугай, Булугун, Саскага-Хайыракан, Сагаан-Дүнгээ чедир черлер болур. Оон ыңай ол черлерден бурунгаар ийи өртээл чедир чажыды-биле хайгаарап туруңар» дээр болду.
Кадын-Баадыр Байыр-тайжыны база чөгенип чугаалаар, «Ооң-биле бакташпаңар, “баък кижи-биле чугаалажырга, бала үнер” – деп, Чиңгис-хаанның оглунга бижип каан чагыы бар ышкажыгай» дээр кижи болду.
Допчулап чугаалаарга, ол чазын аңаа тайбың чазааш, чайын үш кезек бооп үзүлгеш, башкы кожуун Амбын шерии Сагаан-Дүнгээ чоогунга, соңгу кожуун Хемчик шерии Бууруул-Дугайга, Өвүрнүӊ сүзүк шерии Саскага-Хайыракан чоогунга амыр тайбың аът чарыштырып, мөге хүрештирип чайладывыс.
Баштай кыдат хайгыылчылар-биле бараадажып чоруп турган бис, ооң соонда чай ортузу чедип чорда ужуражып, садыглажып чоруп турар апарган бис. Кыдат шеригниң сураа Сагаан-Дүнгээ деп черде ховуда-ла сураа үнүп турар болду.
Чай ортузу эртип турар хиреде моол шеригден биске кезек шериг эдерткен Дамдыӊ-Сүрүӊ гүн деп кижи келди. Ол кижиниң чугаазы «Чагаанза-Кегээнниң чарлыы-дыр. Кыдат шеригден тук оорлаар улус-тур бис. Ол тукту тыва шериг оорлап шыдаар. Ында үш Маадыр бар. Олар чайгаар көстүп кээр дээр чүве-дир. Оларны тыпкаш, чорудуп көрүңер. Ол тук кээрге, ламалар сор чарлаар. Оон улай Сагаан-Дүнгээже халдап кириптер улус-тур бис. Тукту оорлап эккелген кижилерге Маадыр аттар тыпсыр чүве-дир» дээш чорупту.
Сорукту-тайжы хайгыылчы кезектиң баштыңчызы Сундуй-оол хаа-биле сүмележип көөрге, «Ынаар кирерде тос хире кижи херек, таңныылдар база өлүрүп кирер апаар-дыр. Ону мен бодум баштаар бооп тур мен ийин» дээр болду. Дарын-Шулутту хуулгаан шо каап көргеш: «Тос эвес, үш кижи тааржыр чүве-дир» дээр болду. Ол лама Сундуй-оолдуң меңги, соодалын санап көргеш: «Бо чылын хей-аъдың куду-дур, хоржок» дээр болду.
Ол-ла ындыг байдалдыг шилип тургаш, Өвүр чурттуг Хенче-Караны, Ары-Оюн Дактаңны, Тес-Хем чурттуг моолчургуу чугаалыг Откун деп кижини шилип алгаш, оларның сагыызынын дагып, үш хонук хире тарина номчуткаш, кыдат шериг хептер кедирткеш, бир-ле кончуг караңгы чаашкынныг кежээ элээн кезек кижиге үдеткеш, салып киирипкен. Ламалар оларның соондан даңны аскы ном номчуп тура хонган, шеригниң улуг-улуг даргалары-даа удуваан. Эртенинде тук-даа келген, эрлер-даа менди-чаагай болган. Ол тукту бүгү тыва шеригге тепсеткеш, моол шеригже ол-ла ламалар алгаш барган. Ону сор-биле кады өртедиптер чүве дээр чораан.
Сөөлүнде барып ол үш хайгыылчыга Богда-Хаан чазаа Маадыр аттар тывыскан. Бо хайгыылчылар дээрге, чүгле тук оорлаан эвес, ооң мурнунда-ла каш катап кадыг-берге даалгаларны шыдажып күүседип келген эрес эрлер чүве-дир.
Ол кежээ чер черде кезектерни чоокшуладып эккелген, даартазында кежээ Сагаан-Дүңгээже чоокшулап алдывыс. Кыдат шеригниң турар чери дээрге, кандыг-даа немере чаглак чок, ак хову чер чорду. Кыдаттарның ыраккы таңныылы база чок боор улус болду.
Ооң эртенинде даң караңгызы апарган хиреде моол-тыва шериглер шупту аъттангаш, кыдат шеригже чоокшулап кириптивис. Кезек кирип бар чыда аъттарывыс каггаш, ыыт-шимээн чок, чадаг кирип бар чыдырывыста чырыдар октар чанывыска дүжүп, таңныылдар-даа адып эгелээн. Бис-даа адып, боолап алгырышпышаан халчып киргеш, дораан-на Паараң кыдыынга чеде маңнажы бергеш, кыдат шериг башкарлып чадап турда-ла, кыра берип туруп берген бис. Олар дораан-на депиже дезип сандарап эгелээн. Ону ажыглааш база бир дап бергеш, шеригниң турган черинче кире берген бис. Ында өлген кижи деп чүве ушкан ыяш-биле дөмей кайгамчык чүве болду. Бертинде тургускулап каан элээн кезек үгер-боолар база бар болган, олар каш адып хөкүлээн соонда-ла бистиң холувуста кирген. Хөйү-ле чаңгыс ок-даа адып шыдаваан болганнар. Ындыг болза-даа, бисте оларны адып билир кижи чок болган.
Ол-ла тулчуп турувуста чер шуут чыраан, хүн үнүп эгелээн. Ол аразында «Үгер-бооларны үрээш, дүрген аткаарлаңар! Аъттарже!» деп комаанда келген. Бис-даа үгер-бооларның тонактарын хараалдарын үрээш, кончуг дүрген аткаарлап эгеледивис. Бис-биле карыштыр моол шеригниң үгер-боолары-даа кыдаттарны адып эгелээн. Кыдат шеригниң үгер-боолары-даа адып эгелээн. Ынчалза-даа балыг-бышкын улузувус алгаш, аъттарга чедип келдивис. Кыдаттар-даа бисти сүрер харык чок, ол-ла черинден боо четпиже адып боолап туруп калдылар. Оон аъттаныпкаш тарай, тарай шапкылашкаш, одагларывыска четкилеп келдивис.
Ол тулчуушкунга моол, тыва шериглерден элээн хөй кижи өлген болгаш балыгланган. Кыдат шеригниң когаралы муң-муңу-биле санаттынар хире болган.
Аткаарлаары база баш удур дугуруштунган турган. Чүге дээрге кыдаттарда шериг саны, чепсек күш моол-тыва шериглерден каш катап ажыг чүве болганда, олар-биле ажык тулчуушкун болдунмас турган. Оон ыңай, оларга сүрдүргеш кедегелиг хапче эдертир сорулга база туруп турган. Ындыг болза-даа кыдаттар ону билгеш сүрбейн барганнар. Ол тулчуушкунга моол, тыва шериглерден 5000 ажыг кижи киришкен дээр чораан.
Ооң соонда үр-даа болбаанда кыдат таланың саналы езугаар Булугун-Сеңгилге ийи таланың шериг баштыңчыларының чыыжынга Тайбың дугуржулгазы чардынган. Ол керээге моол-тыва таладан Байыр-тайжы бээзи, Сорукту-тайжы Лопсаң олар ат салганнар. Ооң эртенинде-ле кыдат шериг чанып эгелээн.
Ынчап турувуста, Богда-Хаан чазаандан бистиң Лопсаң Сорукту-тайжывыска бээзи ямбыны тывыспышаан, 30 ажыг тываларны янзы-бүрү эрге-дужаалдар-биле шаңнап келген. Оларның аразында Хенче-Караны Тергиин Сорукту-Маадыр, Дактаң биле Откунну Сорукту-Маадыр деп хүндүлүг аттар-биле шаңнап келгенин утпаан мен.
Ооң соонда кыдат шеригниң тарап чанганы ылавылаттынганда, 1913 чылдың үезинде, тыва-моол шериглер боо-чепсээн дужаагаш (чүгле таңныылчы чепсек артырып алгаш), тарап чаныпканнар. Ындыг болза-даа тыва шеригден Белек-чагырыкчыга баштаткан 300 кижи алдай (тывазы) шериглер-биле кады, ол үеде Алдай чуртунга бооп турган үймээн-самыынны базар дээш ынаар чорупканнар.
Куулар Лопсаӊныӊ (Дөңгүр-оолдуӊ) сактыышкынын 1973 ч. февраль 20-де Куулар Орус дыңнап бижээн.
Баян-Таладан Куулар Ажакпай оглу Лопсаӊ
Салгалдар. 2012 Хомдуже орукка
Куулар Ажакпай оглу Лопсаӊ биле ооӊ оглу Куулар Орус
2012 чылдыӊ май 1-де Хомду дайынының 100 чылынга тураскааткан хүреш маргылдаазын ажыдып тура, Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Баштыӊы Ш.В. Кара-оол тыва чонга мындыг медеглел-кыйгырыгны кылган: «…Хосталга дээш демиселге шылгараан маадырларның аттарын мөңгежидер талазы-биле ажылдарны ажы-төлүнүң ажы-төлдери кылып чорудары күзенчиг». Бо күзээшкинни боттандырар дээш, Куулар Балдаң оглу Тергиин-тайжы Сорукту-Маадыр Лопсаңныӊ салгалдары шылгараӊгай ɵгбезиниӊ хɵрек тураскаалын белеткеп турар.
Куулар Ажакпай оглу Лопсаӊныӊ сактыышкын-бижимелинден Маадыр аттары тодарап келген Өвүр чурттуг Донгак Чигденчап оглу Тергиин Сорукту-Маадыр Хенче-Караныӊ, Ары-Оюн аймактан Сорукту-Маадыр Дактаңныӊ, Тес-Хем чурттуг Сорукту-Маадыр Откуннуӊ салгалдары шылгараӊгай ɵгбелериниӊ тураскаалдарын база тургуза бээр дээрзинге бүзүээр бис.
ТГТШИ-ниӊ Эртем архивиниӊ эргелекчизи
Василий Салчак белеткээн
Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ чырык адын мɵӊгежидер
Ачы-дуза фондузунуӊ агар саны:
|
Благотворительный фонд по увековечению героев Кобдинского сражения Сч.: 40703810665000000104 ИНН: 1701061797 КПП: 170101001 БИК: 040407627 Наименование банка: Красноярское отделение 8646 ПАО Сбербанк Корр. счет: 30101810800000000627 |