Россияның Эртемнер академиязының Дыл эртеминиң институдунуң кол эртем ажылдакчызы, урал-алтай дылдар Салбырының эргелекчизи, филология эртемнериниң доктору, Россияның күрүнениң гуманитарлыг университединиң компаративистика Төвүнүң профессору, РЭА-ның член-корреспондентизи — Анна Владимировна Дыбо бо хуннерде мугур хар харлап турар.
А. В. Дыбо-биле Москвага Дыл эртеминиң институдунуң аспирантуразынга 1990 чылда өөренип тургаш таныжып алган мен. Кайывыстын-даа эртем удуртукчузу филология эртемнеринин доктору,член-корреспондент Э. Р. Тенишев турган. Ургулчу кады харылзажып, тюрк болгаш моол дылдар салбырынын аныяк эртемденнериниң, аспирантыларының семинарларынга кады киржип турган бис. Ол уеден бээр-ле удаа-дараа харылзаавысты успейн, ужуражып, кады ажылдап келдивис.
Бо уе дургузунда ооң ажылында, амыдыралында хөй-ле өскерилгелер болган. Амгы уеде оон уш уруу улуг кижилер болган. Ог-булезинге, уругларынын, уйнуктарынын сагыш-човангыр авазы, кырган-авазы. А ажылында, ол урал-алтай дылдар Салбырының эргелекчизи, РЭА-ның член-корреспондентизи, РКГУ-нуң профессору. Россияда улуг алабан-дужаалдыг билдингир эртемден. Кады ажылдап чоруур коллегаларынын, хой санныг аспирантыларынын үнелелдиг база ханы хүндүткелдиг коллегазы, эртем удуртукчузу. Бо хунге чедир А. В. Дыбода оскерилбейн турар чуулдер база бар. Ол дээрге оон будужу. Ооң аажы-чаңында, кижилерге эки хамаарылгазы, ажыл-амыдыралче көрүжү, эртемге бердинген хамаарылгазы өскерилбээн биеэги-ле хевээр арткан.
А. В. Дыбо Тывага каш катап кээп, эртем-практиктиг конференцияларга киришкен. Бир дугаарында, 2012 чылда, В. М. Наделяевтиң юбилейинге тураскааткан конференцияга хундулуг аалчы болуп келген. Дараазында, 2014 чылда, Тере-Хол кожуунга кады ажылдап чораан бис. «Тюрк дылдар биле диалектилерниң электроннуг корпузун тургузары» деп РЭА-ның Президиумунуң төлевилел программазы-биле чоруткан эртем экспедициязын А. В. Дыбо удуртуп турганы ол. Экспедицияга ниитизи-биле он дөрт кижи киржип турган.Россияның эртемнер академиязының Дыл эртеми институттун эртем ажылдакчылары биле дыл секторунуң эртем ажылдакчылары филология эртемнериниң кандидады Симчит К-М. А. биле киришкен бис.
Тус черниң чурттакчыларының дылын техниктиг херекселдерниң дузазы-биле шинчилээш, тыва дылдың тере-хөл диалектизинде думчук-биле адаар ажык үннер ам-даа ажыглаттынып турары база катап бадыткаттынган. Ол ышкаш тыва дылдың өк-биле адаар ажык үннеринге хамаарыштыр чаа бодалдар, шинчилелдер кылып болур деп түңнелди А. В.Дыбо кылган. Эртем экспедицияның ажылы үре-түңнелдиг болган.
Ооң-биле чугаалажып олура, «Тываны чүге сонуургаар-дыр силер, Анна Владимировна?» деп айтырарымга мынчаар харыылаан.
— Бир-ле дугаарында, Тыва дээрге онзагай төөгүлүг бурун чурт. Тюрк чоннарның төөгүзү-биле сырый холбаалыг. Мында даш көжээлер, эрте бурунгу бижиктиг даштар бар-дыр. Кылаштап чорааш сээң будуң адаанда үш муң чыл мурнундагы төөгүлүг чер деп миннир сен. Ынчангаш кижилер үш муң чыл бурунгаар канчаар чурттап чораанын даап бодаар сен.
Мен тюрк чоннарның төөгүзүн, дылын сонуургаар мен. Ол дыка солун. Тыва дыл база солун. Тыва дылда тюрк дылдарның архаизмнери (эрги хевирлери) кадагалаттынып артып калган. Дылдың эрги хевирлери реконструкция кылырынга ажыктыг. Ынчангаш тыва дылды таварыштыр эртеги сөстерни билип алыры солун.
Ийиде, мында национал культура эки кадагалаттынган. Тыва чон бодунуң культуразынга, дылынга онза хумагалыг деп чүвени эскердим. Чанчылчаан культураны эки билир, ону үнелээр-дир силер.
Ол ышкаш Тываның бойдузу онзагай чараш. Чер-ле ынчаш Тываның-даа, Хакассияның база Горный Алтайның бойдузу кижиниң сагыш-сеткилинге дыка дээштиг.
Дараазында салгын айтырыым:
– Тываның аныяк эртем ажылдакчыларынга кандыг темаларны шинчилээрин сүмелээр силер?
– Бир-ле дугаарында, тыва дылдың диалектилерин шинчилээри чугула. Амгы үениң техниктиг херекселдерин ажыглап тургаш, диалект материалдарын чыып, демдеглеп алыры чугула. Ол ышкаш даштыкыда чурттап чоруур тываларның дылын шинчилээри база бир чугула айтырыгларның бирээзи.
Амгы үениң негелдези-биле тыва дылдың электроннуг корпузун тургузары база бир чугула айтырыг деп санаар мен.
– Силер аныяк эртемденнерни хөйну белеткеп, өөредип турар болгай силер. Аныяк эртемден кижиге кандыг мөзү-шынар кол болурул? Кижизиг мөзү бе азы мергежилиниң бедии кол болур бе? Силер кайызын чугулалап көөр силер?
– Бир-ле дугаарында, кижиниң кижизиг мөзү-шынарын кол деп санаар мен. Мергежилдиң дээди чадазын чоорту чедип ап болур. Ажылынга кижи сонуургалдыг болуру чугула. Кандыг-бир ажылды сонуургалдыг кылыр кижилер, чаа чүүлге өөренип алыыычал, уре-туннелдиг болур. База бир кол-ла чүүл – кижиниң боданыры. Медерелдиг болуру. Ажылды медерелдии-биле кылып, эртем статьяларын бижип чоруур кижилерни онзазынар мен. Эртемден кижи бодун эртемден кончуг кижи мен деп санавайн, эртем ажылынга ынак болур.
Мээн айтырыгларымга мынчаар харыылаан чуве. Солун-даа, ооредиглиг-даа харыы.
Билдингир эртемден А.В. Дыбо Тывага каш удаа кээп, тыва коллегалары-биле харылзажып чоруурунга өөрүп чоруур бис. Ооң тыва өңнүктери, Тываның эртемденнери, А.В. Дыбонуң мугур хар харлаан олчей-кежиктиг чараш байырлалын таварыштыр оорушкузун улежип, сеткиливистин ханызындан байыр чедирип тур бис. Ал бодунар кадык, оруунар ак болурун, чогаадыкчы ажылынар ам-даа куштуг, чедимчелиг болурун кузеп-йорээдивис хундулуг Анна Владимировна!
Серен Полина, филология эртемнеринин кандидады,
ТТШИ-нин башкарыкчы эртем ажылдакчызы