Версия для слабовидящих

Хомду дайыныныӊ киржикчилеринге мɵгейиг

 

Хосталгаже шиитпирлиг базым

2018 чылдыӊ сентябрь 8-те Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ чырык адын мɵӊгежидер сорулгалыг Ачы-дуза фондузунуӊ  тургузукчу хуралы болган. Ук фондуну тургузарынга Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ ажы-тɵлү база оларныӊ салгалдары санал-оналын киирип, идепкейлии-биле киришкен.

Фондунуӊ баштаар чериниӊ кежигүннеринге Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ салгалдары: Дамба-Доржу Ырышович Монгуш, Санаа Шондаанович Баян, Кара-Күске Күнзекович Чооду, Иван Иванович Хураган, Василий Савырович Салчак; фондунуӊ хайгаарал  чɵвүлелиниӊ (попечительский совет) кежигүннеринге: Надежда Агбаан-Шыыраповна Куулар, Любовь Сугеевна Ховалыг, Седип Кыргысович Шойжулчап, Чечек Бурушкековна Сандан, Светлана Ырышовна Сарыглар олар соӊгуткан.

Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ чырык адын мɵӊгежидер Ачы-дуза фондузу Россия Федерациязыныӊ Юстиция яамызыныӊ Тыва Республикада эргелелинге 2018 чылдыӊ октябрь 22-де бүрүткеттинген.

 

Хомду дайыны кажан, каяа болганыл? 

1912 чылдың 6 айның эгезинден 1913 чылдыӊ 8 айга чедир амгы Моол Республиканыӊ Хомду болгаш Баян-Ɵлгий аймактарыныӊ, амгы Кыдат Республиканыӊ Синьцзян-Уйгур автономнуг районунуӊ девискээринге улуг хан тɵгүүшкүннүг тулчуушкуннар болуп турганын Тываныӊ гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуӊ (ТГТШИ-ниӊ) Эртем архивинде тɵɵгү документилери бадыткап турар. Баштайгы тулчуушкун 1912 ч. 6 айда Хомду хоорайныӊ кыдыынга болган; ийигизинде 8 айныӊ 6-да Хомду коданыӊ шивээзинден манчы-кыдат шериглерни үндүр сывырган; үшкүзүнде – ол-ла чылдыӊ тɵнчүзүнде, чүгле тыва шериглер, ынчаарда Булугун деп суурга шивээлеп турган манчы-кыдат гарнизонче хеп-хенертен хөме таварааш, оларны ук суурдан үндүр сывырган; дɵрткүзүнде – 1913 чылдың 8 ай үезинде моол-тыва шериглер Кыдаттың Сагаан-Дүнгээ деп черге мөөңнеп турган кончуг хөй шериинче хеп-хенертен халдааш, тарадыр сывырганы-биле дайын доозулган.

Хомду шивээзиниӊ соӊгу-чɵɵн кезээ. 2017 ч.

Хомду шивээзиниӊ соӊгу-чɵɵн кезээ. 2017 ч.

 

Хомду дайынының болу берген чылдагааны чүл? 

Манчы-Кыдат, Хаанныг Россияның, Моолдуң болгаш Тываның төөгүзү-биле холбашкан ном-дептерлер (В.И. Дулов, Ю.Л. Аранчын, М.Х. Маннай-оол д.о.ɵ.) номчуп, ол ышкаш бистиң институдувустуң архив материалдарын (И.Ч. Шагдыржап, О.О. Полат, О.Б. Самбуу, С.А. Сарыг-оол) ажыдып көрүп тургаш билип алганым чамдык төөгүлүг чижек-барымдааларга даянып тургаш, бо айтырыгга харыылаарын оралдажып кɵрейн.

Манчжурларныӊ эжелекчи халдаашкыннары узун тɵɵгүлүг: 1636 чылда Кыдат биле Төвүттү, Иштики Моолду (амгы үеде Кыдаттың автономнуг району), 1691 чылда Даштыкы Моолду (амгы Моол күрүне), 1755 чылда Ойрат-Моолду (амгы үеде Кыдаттың Синьцзян-Уйгур автономнуг округунче болгаш кезии Казахстанче кирип турар), 1756 чылда Таңды Уранхайны эжелеп алганнар…

XVIII-ки чүс чылдарның бирги чартыында Цин чазак Кыдат чуртунга ажыктыг удуртулганы, дээштиг башкарылганы тургузуп алган. Ооң үре-түңнелдиг ажыл-чорудулгазының бир түңнели – чурттакчы чоннуң өзүлдези болган. Манчы хаан хүрээлеңи бот аңгылаттынар политиканы чорудуп турган, ол чоруу соонда барып Цин империязының иштинге бактаап турган Кыдаттыӊ кызыгаары барыын чүк күрүнелериниң күш дөгээшкиннери-биле ажыттынган.

Барыын чүк күрүнелери-биле удурланыышкынга Цин эрге-чагырганың аштырыышкыны  дорамчылалдыг «Түңнел протоколга» ат салыышкыны-биле доозулгаш, Кыдат чартык-колония байдалынче шилчип, «баштакчы-күрүне» турган шынарын оскунган. Ындыг кыпсынчыг дорамчылалдыг байдалдың тургустунуп келгенинге кыдат ниитилел эрге-чагырганың бажынга турган манчыларны буруудадып турган.

ХХ-ги чүс чылдың эгезинде Манчы-Кыдаттың эрге-чагыргазының адаанга турган Соңгу-Моол, Калга, Кыдатка тайпиннер тура-халыышкынының тайлымы-биле өөскээн, экономиктиг сандараашкын байдалынга келген. Маньчжур Цин династиязынга болгаш даштыкы колонизаторларга удур Кыдатка болуп турган тараачыннар дайынын «Тайпиннер тура-халыышкыны» дээр. Ук тура-халыышкын Цин империязының өске кезектеринге манчы эрге-чагыргага удур тус-тус черлерниң дараалашкан тура-халыышкыннарын кывыскан. Тайпиннер улуг-улуг хоорайларны (Нанкин база Уханьны), тайпиннерни деткип турганы Шанхайны эжелеп алганнар, Пекинче база чурттуң өске-даа булуңнарынче дайынчы походтарны кылып турганнар.

Тура-халыышкынга алыскан Мурнуу Кыдаттың үндүрүг чыылдазы дыка кошкаан. Ук тура-халыышкыннарны томаартып базарынга үндүрген империяның улуг акша-хөреңги чарыгдалдары моолдардан үндүрүг хавырарда, ооң мурнунда мал бажы-биле санажыр кылдыр доктаадып турган болза, ол үеден эгелээш мөңгүн (лаң)-биле санажыр кылдыр Пекинниң чагыргазын албадапкан. Моолдарның мөңгүннү тып алыр аргазы – кыдат хөөчүлерден (ростовщиктер – улуг хуулуг чээли бээр кижилер) чээли алыры турган. Хөөчүлер чээли болгаш ооң дыка улуг хууларын бода мал-биле санажып ап, ону чиижең садыгжыларга улаштыр садып, Кыдатче киирип турган. Ооң түңнелинде мал-биле амыдырап чораан Моолдуң көшкүн чоннарының малының бажы 10 катап кызырылган. Шак ынчалдыр, Моолдуң эң бай кижилериниң бирээзи Богда-Кегээнниң 1860 чылда малы 1 000 000 баш турганындан 1909 чылда 12 000-га чедир эвээжеп келген. Бүгү Моолга ниити бода малдың саны 15 000 000-дан 1 500 000-га чедир кызырылган.

Өргээ (амгы Улан-Батор) хоорайга чурттуң аймактарны удуртуп баштаар дүжүметтери, албан-хаакчылары колдуунда кыдаттар болуп, тараа-быдаа, ногаа-чимис тарыыры-биле сугаттыг шөлдерни кыдаттар хуужудуп ап, моолдарны ынаар чагдатпастай берген…

Кыдатка 1911 чылдың октябрь 10-да манчыларга удур шериглерниң Учань тура-халыышкынының тиилелгези Синьхай революциязының эгезин салган. 1644 чылдан бээр тергиидеп келген манчы хаанныг күрүне эрге-чагыргазы 1911 чылдың ноябрь айның төнчүзүнде Кыдаттың мурнуу, төп болгаш соңгу 15 можуларынга дүжүр октаткан.

Даштыкы моолдуң аймактары ону ажыглааш, Кыдаттан аңгыланып эгелээн. 1911 чылдың декабрьның 1-де бот-догуннаан Моол күрүнениң баштыңы болуп, Богда-Хаан (VIII-ки Богда-Кегээн) чаа төрени баштап олурупкан. 1911 чылдың декабрь 5-те манчы-кыдат чагырыкчы Сандо Орустуң камгалал шериинге үдеттирип алгаш, Манчжурия таварты Мукден хоорайже чорупкан. Өргээ хоорайга турган дыка хөй кыдат лаңгыылар үптеттинген болгаш өртеттинген; кыдаттар оларны моолдарның күчүлеп чок кылып кааптарындан корткаш, найысылалдан дезипкен. Кыдат чагырга черлериниң албан-хаакчылары Моолдан чоруп эгелээн. 1911 чылдың декабрь 16-да Улаастайның чанчын сайыды моолдарга чепсээн дужаагаш, эрге-чагыргазындан дүшкен. Моолдарның ону чурттан үнерин негеп турганы дүшкүүрлүг байдалда, 1912 чылдың январьда бодунуң камгалакчылары-биле Орустуң казак шериглеринге үдеткеш, чуртунче чорупкан. Ынчаарга ол үениң административтиг хуваалдазы-биле, Барыын Моолдуң 13 аймактарын чагырып чораан Хомдунуң манчы амбыны, Синьцзяньдан немелде шериг күжү кээринге идегээш, дүжүп бербейн, Хомду шивээзинге камгалангаш олурупкан.

Хомду дайыны эгелээриниң мурнунда Өргээден Богда-Хаан Дхуптен-Джанзан-Дамба-худукту Төмүрчин деп гүн чергелиг кижини дамчыштыр Хомду шивээзин хостап, дүжүп бээри-биле манчы Хевей-амбынга чагаа чоруткан турган. Хомдунуң чанчыны Төмүрчинниң бажын одура шаап шаажылап каан болуп турар.

Хомду хоорайны хостаары-биле Максаржап биле Дамдын-Сүренни томуйлаан турган. Олар болза Өргээден 24 камгалакчыларлыг үнгеш, 1912 чылдың 6 айның 12-де Хомдуга келген турганнар. Ооң соонда олар Барыын Моолдуң чоок кавы аймактарындан шериг кыйгырткан. Боттары чүгле 24 шериглиг келген болза, 8 айга чедир 5000 чедир шериг чыып четтигипкеннер. Ук шеригге колдуунда-ла амгы Успа-Хɵл, Хомду, Баян-ϴлгий аймактарныӊ девискээринден баят, дɵрбет, захчин, мянгат, ɵɵлет, торгууд, урянхай база Таӊды болгаш Алдай тываларыныӊ аймактарындан албатыларны эвилелдеп киирген турган.

 

Хомду дайынынга каш тыва шериг киришкенил?

Хомду дайынының дугайында ону тоң чугула төөгүвүс-түр деп медереп билип, дыка хөй дайын киржикчилери-биле ужуражып, төөгү барымдааларны бижип арттырып каан хүндүлүг эртемденивис, академик Ю.Л. Аранчынның «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп номунда Р.М. Кабонуң 1934 чылда бижээни ажылындан мындыг бижимелдер бар: «Кыдаттан Моолду аңгылаан болгаш бараан складтарын буза шаап үнген кыдат садыг капиталынга удур моолдарның национал-хосталгалыг шимчээшкинин өөскүткен революция 1912 чылдың эгезинде Тыва девискээринге чедип келген. Маңаа кыдат садыгжыларга удур кедергей күштүг шимчээшкин хенертен өөскээн. Аар-берге кулданыгның болгаш дарлалдың чүс-чүс чылдарында араттарның мөөңнежип келген өш-өжээни бүгү кыдат лаңгыыларны чылча шаварынга чедирген. Бодунуң нояннарының эрге-чагыргазынга база 1911 чылда Улаастайга эргези дүшкен кыдат администрацияга боогдатпас болу берген Тываның чону кыдат садыгжылар база ростовщиктер-биле тура тутчуп үнген…» (ар. 144.).

Ю.Л. Аранчынныӊ бижип турары-биле, араттар манчы дарлалдан хосталыры-биле кыдат садыгжыларның эт-бараанын хунаап, Тывадан оларны үндүр сывырып эгелээннер. 1911 чылдың 12 айның ийиги чартыында Эрзинге база Теске «Бо Яньбоу» деп бүүзени салбырлары-биле катай хаара бузуп каапканнар. Мооң соон дарый хосталга дээш демисел амгы Таңды, Каа-Хем, Бии-Хем, Өвүр кожууннарның девискээринче хөрлээлеп нептерей берген.

1912 чылдың эгезинде Бээзи кожууннуң Бора-Шайга база Дус-Дагга «Бэ Чжен Бату», «Ян Гань», «Тама Цзу» деп бүүзелерниң лаңгыыларын тура халышкан араттар үрегдээш, үптеп каапкан.

Манчы-кыдат дарлалга удур демисешкен араттар дайынчы бөлүктерге (дружиналарга) каттыжып алыр турган. Ындыг бөлүктер доктаамал эвес, соругдаан чоруун күүсеткен соонда аалдарынче тарап чангылай бээр турган.

Хомдуну хостаар дээш дайынга ниитизи-биле 19 тыва кижи хораан, 20 ажыг кижи балыглаттырган. Хомдуну хөме таварыырынга соруктуг, шиитпирлиг болганы дээш тыва шеригге онзалап байыр чедирбишаан, Богда-Кегээн тускай тук тывыскан болгаш шериг тергиилекчизи Лопсаңга «Сорукту Тергиин-тайжы» деп хүндүлүг ат берип, тос карактыг одагалыг, херелдиг кызыл чиңзе кадаан».

Чогум 1943 чылда О.О. Полаттың, 1946 чылда О.Б. Самбуунуң, 1956 чылда С.А. Сарыг-оолдуң, Ю.Л. Аранчынның болгаш ооң соонда чылдарда Иргит Шагдыржаптың, Оюн Мандарааның болгаш оон-даа өскелерниң бижээн сактыышкыннары ТГТШИ-ниң Эртем архивинде кадагалаттынган. Ол бижимелдерни чырыкче үндүрер сорулганы мурнувуста салып турар бис.

1956 чылдан эгелеп Хомду дайынының база ооң киржикчилерин тодарадып чыып бижип чораан материалдарга үндезилээш, тываларның чарлык шерии биле сүзүк шерииниң ниити даңзызын Ю.Л. Аранчын 1990 чылдарның бирги чартыында «Улуг-Хем» сеткүүлүнге (1991, №4; 1992, №1; 1994, №1) «Шиитпирлиг базым» деп төөгүлүг очеригинге парладып эгелээн. Ю.Л. Аранчын Тес-Хем, Таңды, Өвүр, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хемниң араттарының сактыышкыннарын шүүштүрүп көргеш, шеригге хавырткан тываларның саны 559 кижи, сүзүк шериинге чораан экерлерниң саны 116 кижи, ниитизи-биле 675 араттар киришкен-дир деп тодараткан. Бо болза 1912 чылда Хомду шивээзин хостаарынга киришкен, баштайгы кыйгыртыышкынга келгеннерниӊ саны ол бооп турар.

Лопсаӊ Сорукту-Маадырныӊ додаа хаазы (адъютантызы) Куулар Ажакай оглу ЛопсаӊМаӊаа ТГТШИ-ниӊ Эртем архивиниӊ бижимелдер фондузунда 568 дугаарлыг кɵктегде шыгжаттынган Хомду дайыныныӊ киржикчизи Куулар Аажакай оглу Лопсаӊныӊ (Дɵӊгүр-оол) «Манчы-кыдат эжелекчилерге удур тыва, моол араттарныӊ 1912-1913 чылдагы национал-хосталгалыг дайыны» деп сактыышкынын бижимелинден дараазында одуругларны киирип кɵрээлиӊер: «Моол, тыва шериг Хомду кодазын манчы-кыдыттардан хостаан соонда, үр-даа болбаанда, Богда-Кегээнниӊ чарлыын езугаар тыва шериг аал-чуртунче түр-када тарап чанган турган. Тывага чанып келгенивистиӊ соонда, ай-даа четпээнде, хар чаап, аалдар кыштаглай бергенде Богда-Кегээн черинден куштуг бижик келген. Дыштанып тараан шериглер Хомдуже катап чоруур дээн соонда-ла шеригни-даа дүн-хүн чок далаштыг чыып, аът-улагны-даа белеткеп эгелээн. Ол чыглыышкынга Баян-Таладан ооӊ мурнунда база чорааш келген эрги шериглер 9 кижи, ооӊ мурнунда чорбаан чаа шериглер 11 – шупту 20 кижи чоруптувус. Бээзи кожуундан 270 ажыг, Даа кожуундан 150 хире – шупту 400 ажыг кижи  чыглып келгеш, база-ла Сорукту Тайжы Куулар Лопсаӊга баштадып алгаш, биеэги-ле Хɵндергейлээш ϴвүрже ажа бердивис. Аӊаа башкы Амбын-ноян кожууннарындан болгаш ϴвүрнүӊ шерии каттышты. Эрги биле чаа шериг каттышкаш муӊ ажыг кижи болдувус…». Моон алгаш кɵɵрге, чүгле ийиги кыйгыртыышкын үезинде 1000 ажыг шериг чыгдынган болуп турар-дыр. Оларныӊ аразындан бирги Сорукту-Маадыр Куулар Лопсан бээзиге (батальон командири чергелиг шериг эрге) немештир 1 кижи «Тергиин Сорукту-Маадыр» болгаш 2 кижи «Сорукту-Маадыр» деп хүндүлүг аттар-биле шаӊнаткан. Ол тɵɵгүнү «Шын» солуннуӊ дараазында үндүрүлгезинге чырыдар бис.

 

Тываныӊ тɵɵгүзүнде Хомду дайыны кандыг  ужур-уткалыг болуушкун болуп турыл?

 Бо айтырыгга хамаарыштыр Тыва Республиканыӊ Алдан-Маадыр аттыг Нацонал музейниӊ директору филология эртемнериниӊ доктору К.А. Бичелдей Хомду шивээзин хостааныныӊ 105 чыл оюнга тураскааткан Тɵгерик столга дараазында үндезин барымдааларлыг бодалды илереткен: «… Хомду дайынын чүгле “Хомду тулчуушкуну” кылдыр көөр болзувусса, шын эвес. Ол дээрге барык 200 чыл иштинде уламчылап келген шимчээшкин, хөделиишкин, Манчы Цин империязынга удурланыышкынның түңнел тулчуушкуннуг, түңнел дайыны-дыр.

Ынчангаштың Тываның төөгүзүнге хамаарыштыр Хомду дайынының эгези салдынган үе – 1727 чыл. Кажан Моол, Орус, Кыдаттың аразында кызыгаар демдеглеп турда, Урянхай кымга-даа хамаарылга чок кылдыр артып калгаш, 37 чыл иштинде Манчы Кыдаттың чагыргазынга кирбейн чораан үезинден эгелээн. А оон ыңай 1756-57 чылдарда Амыр-Санаа биле Чингунчаптың кол шерии болза тывалар чораан болгай. Ол чүүлдер дөгерези, ооң соонда бистиң билиривис, бо чылын 135 чыл оюн демдеглээнивис Алдан-Маадырларның тура халыышкыны, ооң мурнунда 2-3 хире тура халыышкыннар болгулаан деп шак мындыг материал бар. Ооң дугайында тодаргай материалдар Пекинниң Маньчжур архивинде чыдып турар. Оон көстүп кээп болур чаңгыс аай эвес барымдаалар бар. Черле ынчаш тываларның Хомду дайынынга шак мынчаар идепкейлиг киришкениниң чылдагааны деп чүүлче арай сагыш салбайн турар бис. Анаа-ла ураалап кирген, хайт дээрге халдып олурар тывалар болу берген бис. Херек кырында ындыг эвес, ооң артында 154 чыл иштинде Цин империязының тыва урянхайларга хамаарыштыр узуткап, чок кылыр дээн политиказынга, шак мынчаар думчукка тулуп келген болганда, тываларның оон өскээр хөделир кандыг-даа аргазы чок турган. Ынчангаш оларга, тываларга, бистиң өгбелеривиске, Хомду дайынынга киржип, хосталганы чедип алыры – база бир онзагай тускай күрүне-даа, чон-даа сеткилиниң үндезин дөзү ында. Шак ындыг угланыышкынныг кылдыр мынчаар үнелеп көөр болзувусса чугула деп бодаар мен».

Хомду дайыны доозулган соонда кандыг-даа үзел-бодалдар үскүлежиишкини-биле холбашкан чɵрүлдээлер, чɵӊгээлээшкинниг хɵделиишкиннер турза-даа, тɵɵгүнүӊ база бир эргилделиг үе-чадазыныӊ түӊнелинде, Тɵп Азияга – Кыдат, Моол, Тыва деп бот-догуннаан үш улусчу күрүнелер тургустунуп келген ийик…

2012 чылдыӊ май 1-де Хомду дайынының 100 чылынга тураскааткан хүреш маргылдаазын ажыдып тура, Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Баштыӊы Ш.В. Кара-оолдуӊ тыва чонга, ылаӊгыя эртемденнер, чогаалчылар, төөгүчүлерге кылган медеглел кыйгырыын маӊаа киирип кɵрээлиӊер: «… Хомду дайынының маадырлары бистиң чонувустуң сактыышкыннарында чүге артпайн барганыл? Бо айтырыгны боттарывыс мурнувуска салыр болзувусса эки. Эртемденнер, чогаалчылар, төөгүчүлер боттарының үнелелин бээр үе келген деп бодап тур мен. Бир дугаар Тывадан эки турачылар, өске күрүнеге болуп турган дайын-чаага эрес-дидими-биле киржип чораан өгбелеривистиң амгы үеде салгалдарын көргүскени эки-дир. Ол дайынга бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс барык 1000 хире кижи киржип чораан дээрге, ынчангы Тывага дыка улуг күш-түр. Тываларның тускай армиязы деп болур. Бистиң чонувустуң төөгүзүн амгы салгалдар утпайн, ону сактып, билип чоруур ужурлуг.

Хомду дайынынга бистиң өгбелеривис Тыва чер-чуртунга эрге-шөлээ дээш, ооң хосталгазы дээш тулчуп чорааннар. Ооң-биле чергелештир кожа-хелбээ моол чоннуң хосталгазын база кады хостажып чорааннар. Хомду хоорайда шивээге турлагжып турган манчы-кыдаттарны баскан дайынның 100 чыл оюн демдеглеп тура, алдарлыг эртемденнеривистиң ажылдарынга даяныры чугула.

Төөгү эртемнериниң доктору Юрий Лудужапович Аранчынның «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп номунда Хомду хоорайда тываларның хостажып турган шивээзиниң чанынга тывылган мындыг одуруглар бар: «Шыны-даа кээрге, ындыг ырак чер дүвүнде дег черже, төнмес-батпас ховулар кежилдир кым-на хензиг бок-сак үп дээш бар чыдар боор. Мындыг ырак орукту эрткеш, хан төгүүшкүннүг дайын-чаага ажып үнген дозур-дозур карактарлыг, достак-достак чаактарлыг, аптара дег хөректерлиг экер-эрес тыва эрлерни төрээн чуртка ынакшыл, хосталгаже чүткүл бээр эккелген-дир дээрзин кижи чайгаар-ла бодай бээр. Хосталганың кадыг-берге оруу-биле кыдат, моол, тыва улустарның каттышкан демиселиниң буянын медереп билген кижилер эрткен» – деп бижип турар. Ол кончуг шын.

Хосталга дээш демиселге маадырлыг чоруун көргүскени дээш тускай шаңналдар четкен шериг тергиилекчизи Куулар Лопсаң чайзаңның, Хөңдергей чурттуг Доңгак Эрен-Дондуктуң, Доңгак Бойдааның, Ондар Сундуйнуң болгаш өске-даа маадырларның аттарын мөңгежидер талазы-биле ажылдарны ажы-төлүнүң ажы-төлдери кылып чорудары күзенчиг. Канчаар-даа алырга, Тываның төөгүзүнде бир дугаар эки турачылар-дыр.

Эрес-дидим тываларның шериинге Богда-Кегээнниң өмүнээзинден тускай тукту тывыскан болгаш Баян-Тала чурттуг Куулар Лопсаңга «Зорихто тэргүүн тайчж» деп, тывалаарга «Соруктуг тергиин тайжы» деп хүндүлүг атты тывыскан болуп турар. Моол чон биле тыва чоннуң кады  демнежип тургаш, чедип алган улуг тиилелгезин уттуп болбас ужурлуг бис. Бо дугайында эки боданып көрээлиңер. «Төөгүзүн билбеске төөрээр» деп өгбелеривис бисти чагып-сургап чораан болгай».

 

Хомду дайыны болгаш  ооӊ киржикчилериниӊ дугайында тɵɵгүнү

тыва чонувус амдыгаа дээр  чҮге эки медереп билбес болуп турарыл?

 Хомду дайынының киржикчилериниң ук-төөгүзүн илередири амгы салгалдарның сонуургалындан, бот идепкейинден кончуг хамааржыр. Тываның бүгү кожуун, сумуларын ап кɵɵр болза, кырган-ачазы азы өгбелери Хомду дайынынга киржип чораан кижилер хөй.

Хомду дайынының элээн хөй киржикчилери ноян чергелиг – бээзи, гүн шериг эрге-дужаалдар-биле, дүжүмет чергелиг – чагырыкчы, мээрең, чаңгы, чалаң, хүндү, дарга, хаа деп эрге-дужаалдар-биле ол үеде шаңнатканнар. Тыва Арат Республикага болуп турган каржы-дошкун репрессияларның уржуундан «феодал-теократ идегеттер» дидирткеш, хөй чылдарда кара-бажыңнадып турганы, харын-даа бооладып шииттиргеннер бары илерээн.

Куулар Балдаӊ оглу бээзи эрге-ямбылыг Лопсаӊ Сорукту-Маадыр

Куулар Балдаң оглу Лопсаң Сорукту-Маадыр, Кыргыс Карма оглу Шондаан-Маадыр, Хертек Балзаң оглу Наадын-Хөө чаңгы, Түлүш Төмүртең, Чооду Амырдаа-хелиң болгаш оон-даа өскелер хамааты эргезин казыдып, эт-севин, мал-малганын хавыртып, амыдыраар арга чок, аар-берге хөй-ле албан-үндүт-биле кызагдадып чораан. Оларның ажы-төлүн школага өөретпейн, хурал-суглаага киириштирбейн, байыр-наадымнарга хүрештирбейн, аът-хөлүн чарыштырбайн турган.

«Пролетариаттыӊ диктатуразы», «аӊгылар демисели» деп коммунистиг үзелдиӊ удуртулга болдурган тоталитарлыг системаныӊ тергииделиниӊ уржуктары-биле амдыгаа-дээр тыва чон Хомду дайыны болгаш ооң киржикчилериниң дугайында эки-ле билип ап шыдавайн чоруур дээрзин эртем езугаар шинчилээри эргежок чугула.

 

 

Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ чырык адын мɵӊгежидери-биле кандыг сорулгалар салып турар бис?

 ТГТШИ-ниӊ эртем ажылдакчылары үстүнде демдеглээнивис Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Баштыӊы Ш.В. Кара-оолдуӊ кыйгырыын деткип, Хомду хоорайга эртем-шинчилел экспедициязын чорудуп, эртем-практиктиг конференцияларны, тɵгерик столдарны эрттирип, архив материалдарынга даянган ийи чыындыны чырыкче үндүреринге белеткеп алган. Ол чыындылардан чамдык чүүлдерни «Шын» солунну дамчыштыр калбак чонга чедирер сорулганы салып турар бис.

Хомду дайынының киржикчилериниң салгалдары өгбелериниң чер-чуртунда кудумчуларны адап, тураскаал самбыраларны тургузуп эгелей берген. 2002 чылда Тес-Хемниң Белдир-Арыг суурга Оюн Калзаңмайның адын чаа кудумчуга тывыскан, чевээнге тураскаалды тургускан. 2011 чылда Эрзин кожууннуң Качык суурда чаа кудумчуга Кыргыс Шондаан-Маадырның адын тывыскан, 2012 чылдың майда сумунуң чагырга бажыңының даштынга тураскаал-самбыраны быжыглаан. Ол-ла күзүн Тывада аттыг-чарлыг мөге алышкылар Иван, Василий Хураганнарның кырган-ачазы Бора-Дуганың тураскаал-самбыразын Самагалдай суурда Василий Хураганның бажыңының ханазында, 2018 чылда Кызыл хоорайда Иван Хураганныӊ бажыӊында чалап азып каан. 

Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ чырык адын мɵӊгежидер Ачы-дуза фондузунуӊ баштаар чериниӊ кежигүннери найысылал Кызыл хоорайда Национал парк аксында Ада-чурттуӊ Улуг дайынынга киришкен тыва, орус шериглерге  тураскааткан «Алдар шɵлү» ышкаш («Республика шɵлү» азы «Маадырлар шɵлү» дээн чижектиг – шɵлдүӊ адын чон чогаадыр) тураскаал-аллеяны Кызылда Президентиниӊ кадеттер училищези биле чаа туттунуп турар Сарыг шажын хүрээзиниӊ аразынга кылып кɵрзүвүссе кандыгыл деп саналды Кызыл хоорайныӊ мэринге киирген.

Хомду = Ховд (моолдап) хоорай, Буянды (Буянт) Булаган, Цагаантүнге (тыва ~ Ак-Терезин) дээн чижектиг дайынчы үскүлежиишкиннер, тулчуушкуннар болуп турган черлер аттары кирген карта.

Аӊаа хамаарышкан тɵлевилелди ажылдап кылгаш, «Таарымчалыг хоорай хүрээлеӊи» (Комфортная городская среда) деп тɵлевилелге киржири-биле билдириишкинни август 15-те Хоорай чагыргазынга киирген бис. Хоорайныӊ ынчангы мэри В.Т. Ховалыг бо эгелээшкинни мынчаар деткээн: «Бистер изиг күзеливис-биле деткиир бис. Ындыг-даа болза силерниӊ ол «Республика шɵлү» дээн чижектиг идеяӊар республика чергелиг  айтырыг болуп турар. Ону баштай Чазак Баштыӊы-биле сүмележип кɵрүӊер. Тыва Арат Республиканыӊ тургустунганындан бээр 100 оюн таварыштыр демнежип тургаш чүге кылып болбас бис».

Хомду дайыныныӊ киржикчилери Куулар Лопсан Сорукту-Маадырныӊ, Кыргыс Шондаан-Маадырныӊ, Хертек Наадын-Хɵɵ чаӊгыныӊ салгалдары маадыр ɵгбелериниӊ хɵрек тураскаалдарыныӊ макеттерин 2018 чылдыӊ август айда-ла малгаштан дɵзевиледип кылып алган, амгы үеде маны даштан кылдыртып эгелээн.

Хомду дайыныныӊ киржикчилериниӊ аразында аттары тодараттынганнарныӊ саны мындыг: Амбын ноян кожуунундан – 250, Бээзи, Даа кожуунардан – 150 хире. Бо чарлык болгаш сүзүк шериглериниӊ аттарын маны дашка оюп бижээн самбыраларны чоннуӊ чыгган акшазы-биле 2019 чылда кылып эгелеп болур деп санап турар бис. 1000 ажыг дайын киржикчилерниӊ даӊзызын тодарадырын школа, ортумак, дээди ɵɵредилге черлериниӊ башкыларыныӊ, сургуулдарыныӊ база идепкейлиг салгалдарныӊ тɵлээлериниӊ эртем ажылдарынга үндезилээн дилээшкиннерниӊ дузазы-биле улаштыр чорудар болза эки деп бодап турар бис.

Бо эгелээшкинниӊ идепкейжилериниӊ бодалы-биле Аллеяныӊ кижи кылаштаар оруктары болгаш чаагайжыдылгазын, Тыва эки-турачылар кудумчузунда тураскаал чанында дег, «Таарымчалыг хоорай хүрээлеӊи» деп тɵлевилелге даянып 2020 чылда боттандырып болур. Ук тɵлевилелдиӊ 2019 чылда кылдынар участоктарыныӊ даӊзызын октябра айда түӊнээн.

Хомду дайынынга киришкен 1000 ажыг маадырлыг ɵгбелеривистиӊ салгалдарын бо фондунуӊ ажылынга идепкейлиг киржиринче кыйгырдывыс.

ϴгбелеривис демнежип ажыл-агый кылырда «демниг сааскан теве тудуп чиир», «далайга дамды дуза» дээн соонда, буянныг ажыл-херекке, дыӊнаан-на кижи бүрүзү бодунуӊ үлүг-хуузун киирип эгелээри – чаагай чаӊчылывыс болгай, хүндүлүг тыва чонум.

Фондунуӊ агар саны ажыттынган:

Благотворительный фонд по увековечению героев Кобдинского сражения

Сч.: 40703810665000000104    ИНН: 1701061797     КПП: 170101001  БИК: 040407627

Наименование банка: Красноярское отделение 8646 ПАО Сбербанк

Корр. счет: 30101810800000000627

 

 

 

 

Шын солунда ажыттынган «Хомду дайыныныӊ киржикчилеринге мɵгейиг» деп рубрикага маадырларныӊ салгалдары боттарыныӊ ɵгбезиниӊ дугайында бар-ла медээни бээрин диледивис.

Василий Салчак, ТГТШИ-ниӊ

Эртем архивиниӊ эргелекчизи

Поделиться ссылкой:

Leave a Reply