2016 ч. октябрь 26-да, Тываның Буян-Бадыргы аттыг аалчылар бажыңының хуралдаар өрээлинге тыва культураның болгаш тыва дылдың мөгейикчилериниң үш дугаар ээлчеглиг чыыжы болуп эрткен. Бо байырлыг чыышка аныяктар, школа, университет башкылары, культура ажылдакчылары болгаш тыва дылдың сайзыралы, ооң салым-чолу дээш дүвүреп чоруур кижилер чыылганнар.
Чаа тургустунган Клуб бодунунуң ажыл-чорудулгазын тыва дылдың тускай доктаал ёзугаар тургустунган хүнүнге турскаадып эгелээн болгаш, бо удаада ужуражылга кежээзин ук хүннү чарлык болуп айтырынга улуг үлүг-хуузун киирген Тываның алдарлыг чогаалчызы А.А.Даржайның чырык адынга болгаш ооң чогаадыкчы ажылынга тураскаадып, сактыышкын кежээзи кылдыр эрттирген.
Байырлыг кежээни Клубтуң тургузукчуларының бирээзи У.П. Бичелдей ажыткаш, А.А. Даржайның чырык овур-хевирин сактып, чогаалчының төрээн черинге ынаан, чонунга чоргааралын, тыва дылынга хумагалыын онзалап, шүлүкчүнүң тыва дылдың, тыва чоннуң келир үези дээш сагыжы аарып, тыва нацияның бот-чоргааралының ыдыктыг тугун быжыг холдарынга сирлеш кылбайн тудуп алгаш бедик киискидип чораанын демдеглээн.
Хүндүлүг улуг чогаалчывыстың тыва дылды мөңгежидерин күзеп чорааны дег, тыва дыл хүнүн республикага байырлал кылдыр чылдың-на ноябрь 1-де демдеглээрин доктаатканы өөрүнчүг болуушкун болган.
Улуг чогаалчыга тураскааткан сактыышкын кежээзиниң бир хүндүткелдиг аалчызы, чогаалчының өөнүң ишти, Мария Донгаковнаның чедип келгенинге клубтуң киржикчилери, аалчылар оларның аразынга Александр Александрович боду чедип келген чүве дег улуг өөрүп, сеткилдериниң чылыг-чымчаан сөңнээннер.
Сөс ап чүве чугаалааннар А.А. Даржайны ылап-ла тыва дылдың келир үези дээш сагыш-сеткили аарып, чүрээ ыстап, тыва ёзу-чаңчылдарга хамаарышкан чидиг айтырыгларны хурал-суглааларга чаңгыс эвес удаа көдүрүп, тыва чоннуң төрээн дылының келир үелерде салым-чолу дээш дүвүрелин илередип, дылдың сайзыралы, аңаа хумагалыг болурунуң айтырыгларын дорт харыылаар харыысалгалыг кижилерни, албан черлерин кичээндирип чораанын демдеглээннер.
ТГТШИ-ниң аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы Арина Дугаржап, ТКУ башкылары Мария Күжүгет, Клара Доржу, культура ажылдакчызы Зоя Монгуш болгаш өскелер-даа Клубтуң ажылынга идекпейлиг киржип, боттарының сактыышкыннарын чугаалап, санал-оналдарын бергеннер.
Арина Дугаржап Шагаан-Арыг хоорайның чоогунга цемент заводун тургузар деп айтырыг көдүрлүп турар үеде, А.А. Даржайның ук заводтуң долгандыр турар бойдуска хоралыының дугайында чонга билиндирип, ооң тудуунга хамаарыштыр хууда үзелин, хамааты туружун шиитпирлиг болгаш дидим илереткенин сактып чугаалааш, бодунуң чогаатканы «Тыва дылымга чоргаарал» деп шүлүүн чыылганнарга бараалгаткан.
Клубтуң төлээзи – Мөнгүн-Тайгадан келген А.А. Даржайның чогаалдарының мөгейикчизи, Ондар Валентина Салчаковна чогаалчының «Уруум кудазынга сөглээн сөзүм» деп шүлүүн шээжи-биле аянныг күүсеткенин аалчылар мага ханып дыңнааннар.
ТКУ-нуң тыва дыл болгаш тыва литература кафедразының чанында литературлуг музейниң эргелекчизи, улуг башкы, Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, сураглыг шүлүкчу, чогаалчы Мария Амын-ооловна Күжүгет сөс ап, тыва дыл байырлалын Тыва Республиканың девискээринге калбаа-биле демдеглээр деп салган сорулга тыва дылды билир, ону үнелээр кандыг-даа язы-сөөктүг кижилерге, тываларга, тыва дылдың шинчилекчилеринге улуг аас кежик болуп турар деп бедик демдеглээн. Мария Амын-ооловна тыва дылдың тускай доктаал-биле чарлаттынган хүнүнүң бүдүү айында (октябрь) өөредилге, эртем, культура албан черлериниң баш удур кылып чорудуп турар ажылдарының санынга Тываның күрүне университединиң тыва дыл, тыва литература кафедраларының демнежип туруп эрттирген шүлүк мөөрейин эрттиргени дыңнаткан. Ол ышкаш, «Чечен сөстүг тыва дылым – тың-на чаңгыс» деп акция-болуушкунну эрттиргенин чыылганнарга чугаалаан.
«Ынак чогаалчывысты шүлүк чогаадып, чогаал бижиирин чаа-ла шенеп эгелээн сургуулдарны, өске-даа аныктарны «Дамырак» деп чогаадыкчы бөлгүмге хаара тудуп, өөретдип эгелээн киирген башкывыс деп үнелеп санап чоруур бис. Тыва дыл, тыва чон дээш сеткиливис ханызындан хөлзээр, амыдыраар кылдыр бисти чаңчыктырып өөредип ол каан – бис ол чаңывыс кажан-даа өскертпес бис аңаа мөңгеде шынчы бооп арттар бис! Эки кижи соонда, эки чүүл арттып каар, Тыва дылдың байырлалын төлевилеп тургузуп, тыва чонунга ажыдып берген чогаалчывыстың ыдыктыг чагыгларын күүседип боттандырар дээш бүгү бар билиивисти, мергежиливисти, сеткил-сагыжывысты харам чокка сөңнээр бис!» – деп, хүндүлүг башкы хей-аът көдүрлүүшкүннүг чугаалаан.
Дараазында сөстү «Сорунза» каттыжыышкынның кежигүннери: Юлия, Кежик, Шолбан, база, өске-даа аныяк шүлүк бижип шенеп чоруурлар .
Юлия Анисина: «А.А. Даржайның чогаалдарын ырыларын билбес улус ховар. Бодум хуумда шүлүкчүнүң сөстеринге бижиттинген «Ава» дугайында ырларга дыка ынак мен» – деп, сеткили дүвүреп чугаалаан. Тываның улустуң чогаалчызы хайыралыг чонундан чарлып чоруй барганынга кударалын илередип, бодунуң чурттунга, өдээнге, ажы-төлүнүң аразынга катап база бодарап төрүттүнерин күзээш, З. Намзырайның «Чогаалчының чаңгыс үнү» деп шүлүү-биле Юлия чугаазын дооскан.
«Сорунза» бөлүүнүң база бир аныяк кежигүнү Конзай Кежиктиң тыва дылга тураскааткан шүлүүнуң сөстеринге бодунуң чогааткан ырызын хөгжүмнүг үделге-биле ырлап күүсеткени, Шоюн Шолбанның А.Үержааның «Ие дылым» деп шүлүүн шээжи-биле аянныг чараш номчааны чыылганнарның кичээнгейин хаара туткан.
Культура яамызының ажылдакчызы Расул Сүрүң Чазак даргазының тыва дылга флешмоб чарлаанын дыңнаткаш, хол телефоннарынче «Ө», «Ң», «Ү» деп үжүктерни кииргеш ажыглаарын тайылбырлаан. 2016 чылдың ноябрь 1-де кижи бүрүзү бир үзүндүден телефонга бижиткеш, тыва дылынга ынаныжын, идегелин, бүзүрелин илередирин ол чыылганнарга саналдаан.
ТГТШИ-ниң эртем архивиниң эртем ажылдакчызы Чечек Чондан клубтуң кежигүннериниң саны ам-даа немежирин күзээш, А.Даржайның «Үш ыдык» деп шүлүүн чыылганнарга бараалгадып, моон соңгаар тыва шүлүктерни, тоолдарны үн бижидер херекселдерге (диктофон, моб. телефон) бижиткеш, флешкаларга, дискилерге хоолгалаар ажылды күүседип чорударын саналдаан. Ындыг арга-биле бижиткен чогаадыкчы чүүлдерни чон узун оруктарга-даа чорааш, бажыңга янзы-бүрү ажыл-агый кылып турар үелерде-даа дыңнап ажыглаар болза тыва дылдың ажыглалы экижиир, хөгжуур, тыва кижилерниң чугаа-домаа сайзыраңгай болурунга улуг идиг бээр магадылал тургустунуп кээр аргазы барын демдеглээн.
Республиканың Улусчу чогаадылга төвүнде ажылдап чоруур З. Монгуш улустуң чогаалчызының чогаалдарын культура одагларынга сценарийлер тургузарынга хөйү-биле ажыглап турарын чугаалаан.
А.А. Даржайның ынакшыл дугайында шүлүктери колдуунда ооң өөнүң иштинге тураскааттынганын ТКУ-нуң башкызы К. Доржу демдеглээш, алдар сураглыг чогаалчывыстың дугайында чырыткылыг сактыышкыннарын бижиирин Мария Донгаковнадан дилээрге, кежээниң башкарыкчызы У.П. Бичелдей Александр Александровичиниң шүлүүнүң адының соонда «Машага» деп айытканы өөнүң иштинге тураскааткан «Көк-Чыраада казаанавыс» деп шүлүүн номчуптарга чыылганнар чылыы-биле хүлээп алганнар.
Кызыл кожууннуң хоочун ажылдакчызы, пенсионер Е.А. Өпей-оол Ээрбек суурдан Ада-чурттуң Улуг дайынынга киришкен тыва эки турачылар тураскаалынга 1995 чылда А. Даржайның буругну түрк бижиктерде чевег поэзиязының аянын эдерип чогаатканы бижип дөрт одуругларның канчаар төрүттүнгенин Клубтуң аалчыларынга сактып таныштырган:
Амыдырал оду мөңге кыпсын дээштиң
Амы-тынывыс харам чокка өргээн ийик бис.
О, чонувус, Тывавыс, Ээрбээвис,
Оолдарыңар алдар адыңар сыкпадывыс!
Ук мөгейиг сөзүнүң утка-шынарын ханызын, оларның сүрлүүн магадап ханмайын чоруурун хоочун чугаалавышаан, ынчалза-даа ол одуругларны кымның бижээнин ында айыттынмаанын хараадап, дараазында чылда май 9 таварыштыр чогаалчының адын ол дөрт одуругга немей сиилбиирин аазаан.
Тыва культураның болгаш тыва дылдың мөгейикчилериниң Клувунуң ээлчеглиг үшкү ужуражылгазы А.А. Даржайның кайгамчык ханы философтуг утка сиңген «Уш ыдык» деп шүлүү-биле доозулган. Бо чүүлдүң адаанда ук шүлүктү институдувустуң сайтызының номчукчуларынга бараалгаттывыс:
Үш ыдык
Тыва дылың,
Тыва чонуң,
Тыва чериң –
Ожууңнуң үш ыдык дажы ол-дур, оглум.
Тыва чериң,
Тыва чонуң
Тыва дылың –
Тынгарыкчы аржааннарың ол-дур, оглум.
Тыва чон – чоорганың,
Тыва дыл – кызыл тының,
Тыва чер – төрээн чуртуң –
Олар үш – Сагыызының, Ыдыың ол-дур, оглум.
Чечек Чондан- Эртем архивиниң ажылдакчызы
Чечена Норбу – эртем библиотеказының ажылдакчызы